Улихьна йигъари узу Кронштадт шагьриз гъушнийза. Ва гъи учвуз думу тарихи шагьрикан, узуз кьабул гъахьи дараматарикан ктибтуз ккундузуз.
Кронштадт шагьур Санкт-Петербургдихьан ярхла дарди Финский заливдиъ Котлин островдиин ерлешмиш дубхьна. Му шагьур, вари терефариан гьюлин кьялаъ айивализ лигну, гьаммишан микI алиб ву. Вари дюн’яйиъ сабпи ражари вуди гьюлин штун кIанаккди гъябгъру гими ва сабпи ледокол гьаму шагьриъ яратмиш гъапIну. Вари дюн’яйилан илтIикIру 40-тIан артухъ экспедицйирра Кронштадтдиан кергъну. Мушваъ адмирал Степан Макаров, адмирал Федор Литке, радио арайиз гъабхи Александр Попов, шаир Николай Гумилев ва хайлин жара машгьур касар бабкан гъахьну. Кронштадтдин жилин гьарсаб метрик уьлкейин багьалу тарихдин пай ка.
1990-пи йисан шагьур вари дюн’яйин ирс уьбхру ЮНЕСКО тешкилатдин сиягьназ гъадабгъну, хъа 2009-пи йисан Кронштадт шагьриз дявдиъ игитвал, машгьурвал улупу шагьур кIуру ччвур тувну.
Шагьриъ тарихи йишвар ва ядиграр гизаф а. Мисалназ, Якорин майдан 18-пи аьсриъ яратмиш гъапIуб ву. Гьадушв’ин гими дебккруган, гьюлин кIаназ ипру гъармах ва дидихъ хъитIру ацIу зунжрар уьрхюри гъахьну. Му шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи, хачперезарин пак кас Николай Чудотворецдин ччвурнахъ хъайи Гьюлин килиса саки вари Урусатдиъ ад айи килисйирикан саб ву. Килиса 1903-пи йисан тикмиш апIуз хъюгънийи. Думуган шадлугънан серенжемариз Урусатдин паччагь Николай II автомобилиъди гъафнийи, хъа 1913-пи йисан думу абццруган, паччагь багьалу файтундиъди гъюруваликан хабар гъабхьи Кронштатдин губернатори гимйирин заводдиъ лихурайидарин кюмекниинди шубуб вазлин арайиъ аьхю гъярлан тина гъяд тикмиш гъапIнийи.
Петровский гимйир дерккру йишв – Кронштадтдин гьюлин терефнаан вуйи асас раккнар ву. Душв Петр Сарпирин вахтари гьяракатнаъ ипуб вуйи. Думу чап гимйир дерккру йишв лап бицIиб ва бегьем ичI айиб дайи. Полтавайиин гъалибвал гъадабгъбан кьяляхъ, паччагь Петр Сарпири Котлиндин аьт- рафариин гьюлин аьхю гимйир дерккру йишвар тикмиш апIуз табшурмиш гъапIну. Тикилишчивалин ляхнариина йисирвализ дидиснайи шведарин эскрарра жалб апIуз хъюгънийи. Хъасин паччагьдин къарарниинди гимйир дерккру йишвар тикмиш апIуз каторгайиъ айидарра хуз хъюгъну. Гьаци, 10 йисандин арайиъ, гьар йисан мина 30 агъзур инсан хури, дурар гьадму ляхнар тамам апIуз алаури гъахьнийи. Гимйир дерккру йишв гъира либхура.
Гьюлин гъирагъдихъди вуйи кючейиъ жюрбежюр йишварихь дявдин аьхю яракьар хьа. Дурар Крымдин дявдиан гъузнайидар ву. Му яракьари 4 километр манзилназ дявдин тупар деетуйи, ва гьаму жюрейин яракь Кронштадтдин кюгьне гъалйирин сенграриинра алди гъабхьну.
Кронштадтдин асас мяна айи тикилишарикан вуди Петровский док (бугъриинди лихру ва зарбди гъягъру гимйир рас апIру йишв), гакIвларикан гъапIу чIвурд-маяк, Италияйин дарамат (Кронштадт шагьрин сарпи губернатор А.Д. Меньшиковдин хулар), чивин ккабхьнайи рякъ ва жара тарихи йишвар улупуз шулу. ГакIвлар ишлетмиш апIури арайиз гъабхи чIвурд-маяк анжагъ КронштатдиътIан амдар. Думу чIвурд чав Петр Сарпири шиклик капIну, 1718-пи йисан тикмиш апIуз табшуругъ тувнийи. Гьюлиъ айи гимйириз диди гьамусра йишвну акв туври ами ва лизи гьяк дивнайибси, нур туври дийибгъна. Дидлан бару илбицнайивализ дилигну, лап багахьна гъягъюз гъабхьундайчухьан.
Чивин ккабхьнайи рякъкан улхуруш, думу Якорин майдандихьан ярхла дарди ерлешмиш дубхьна. Гьадму саб вахтна Америкайиз гъушу Кронштадтдин гимйир гьязур апIру заводдин кIулиъ айи генерал В.П. Лебедевди Нью-Йоркдиъ ва Бостондиъ чивиндикан гьязур дапIнайи, шашкйирин кIалиб алди ккахьнайи кючйириз фикир тувру. Чивиндин шашкйирин чешнйир дугъу чахьди ватандиз хуру ва заводдиъ гьацдар алатар гьязур апIуз табшуругъ тувру. Гьязур гъахьи алатар заводдин гьяятариъ ккахьру. Мидкан хабар гъабхьи князь Константинди 1860-пи йисан гизафси ликрикк кайи кючейиъ 160 метр ярхишин ва 6,4 метр яркьушин ади чивин ккабхьуз гъитнийи.
Кронштадтдин кючйириъ лицурайи учуз вахт фици гъубшнушра хабар гъабхьундайчуз. Гьаци, учу Хяларин ужагъдин аьхю дараматдихъна адахънийчу. Му хуларин гъаншариъ, Лениндин ччвурнахъ хъайи кючейиъ йиччв, йимишар, пешкеш вуди тувру бицIи шей’ар масу туврайи. Лениндин ччвурнахъ хъайи ва Ватандаш’валин кючйирин мурччв’ин Санкт-Петербургдиз гъягъру автобусарин ва маршруткйирин автостанция ал. Гьамушвахь ич автобусра учуз ккилибгурайи.
Узуз Кронштадт лап кьабул гъабхьунзуз. Гьадушваъ айи тарихи гьавайи хиялариинди улихьдин вахтариз гъахуру. Автобусдин унчIв’ан шагьриз кьяляхъ лигури, йиз кIваъ, му шагьриз сабсан ражари гъидиза кIури, хиял гъибиснийза.
