Зубайдат Шябанова
1941-пи йисан июндин 22-пи йигъан нацист Германия хабарсузди Советарин Союздиин алархьну. Юкьуд йисан гъубшу дявдиъ 27 миллионтIан зиина инсанар гъийихну. Думуган ихь уьлкейиъ инсаниятдин тарихдиъ зат дархьи гъизгъин женгар гъахьну. Гъи учуз Ватандин Аьхю дявдин варитIан гъати женгар кIваин апIуз ккундучуз.
Смоленск бадали
Смоленск бадали вуйи женгар немец чапхунчйир кьяляхъ хъуржбан сабпи гъагъи ва гъизгъин женгар гъахьну. 1941-пи йисан 22-пи июндиъ ккебгъу хабарсуз дявдин сабпи йигъари совет эскрари гьязурди адрувалиан къайдасуз гьяракатарин дяви гъабхури гъахьну. Хъа Смоленск бадали вуйи женгариъ ихь эскрари немцариз кьатI’и къаршувал улупну. Смоленск бадали вуйи женгар 1941-пи йисан 10-пи июлихъан 10-пи сентябриз – 62 йигъан гъушнийи. Совет эскрариз швнуб-саб контратака гъабхуз мумкинвал гъабхьну, амма немцарин кьадарсуз мюгькамди яракьламиш дапIнайи кьушмари ихьдарин хъуркьувал бегьемди кIулиз адабгъуз гъитундайи. Гьаци вушра, немцарин планар думуган ихь эскрари бегьемди чIур гъапIну, фицики, фашистар бицIи вахтнан арайиъ Москва бисуз ккади гъахьну. Смоленск бадали вуйи женгариъ 760 агъзур совет эскрар ва 250 агъзур немцар гъийихну.
Москва бадали
194I-пи йисан 30-пи сентябри дюн’яйиъ варитIан кьувватлу армия вуйи немцарин вермахт СССР-ин меркез Москвайин багахьна гъафну. Женгар 202 йигъандин арайиъ гъушнийи. Октябрь-ноябрь вазари аьгьвалат лапра гъагъи гъабхьнийи. Немцари швнуб-саб йишвлан шагьриъ архьуз рякъяр агури гъахьну. Москва эвакуация апIуз хъюгъну. Военный цирклиан мюгькам кьувватлувализ дилигди, немцарихьан ихь эскрарин оборона кьатI апIуз гъабхьундайи. Москва бадали гъахьи женгариъ совет кьушмарин гьарсар кьюрпи эскри ватан бадали чан жан фида гъапIну, хъа немцарин гьарсар юкьурпи эскер гъакIну. Хъа кьатI’и сиягьдин улупбари субут апIурайиганси, Москва бадали вуйи женгариъ СССР-ин 937 агъзур эскер, нацист Германияйин 500 агъзуртIан зиина эскер гъийихну.
Сталинград бадали
Сталинград бадали вуйи женгар 1942-пи йисан 17-пи июлиъ ккергъну. Думу инсаниятдин тарихдиъ варитIан гизаф ифи удубзу ва инсанар дагъитмиш гъахьи дяви вуди гьисаб апIура. Немцарин кьушмариз Кавказдин нафт чпин бацакк ккапIуз ккун гъабхьнийи. Думу планар кIулиз адагъбан бадали, Сталинград шагьур дибисну, Волга нирихъна рякъ ачухъ дапIну ккундийи. Женгар 200 йигъанна йишвандин арайиъ гьарсаб метр бадали гъягъюрайи дяви гъубшну. Гафариинди пуз ва фикризкьана хуз даршлу ихь игит-эскрарин гьунарарин кюмекниинди, немцарин план батIул апIуз ва женгариъ гъалиб хьуз мумкинвал гъабхьну. 1943-пи йисан 2-пи феврали генерал Паулюсдин армия магълуб гъабхьну. Думу женгариъ саб миллионна варж агъзур совет эскрар гъийихну. Немцарин эскрарин жергйир 900 агъзур эскриинди кам гъахьну. Мидланна гъайри, завлан ирчу бомбариан 100 агъзуртIан артухъ ислягь ватандашар гъийихну. Бязи тарихчйири думу дявдиъ гъийихдарин кьадар лап исина дапIнайиваликан кIура, хъа гьякьикьатдиъ 2 миллион инсанар гъийихуваликан мялум апIура.
Курск бадали
Курск бадали вуйи женгар 1943-пи йисан 5-пи июлиъ ккергъну ва 49 йигъан гъабхури гъахьну. Думу женгариъ, Ватандин Аьхю дявдин натижа фициб шулуш, мялум гъабхьнийи. Гьадму женгарин кьяляхъ немцарин кьушмар оборонайиз гъягъюри, кьяляхъ гьергуз хъюгъну. Прохоровка кIуру гъулан гъирагъдихъ гъабхьи танкарин дяви тарихдиъ варитIан аьхюб гьисаб апIура. Думу женгариъ немцарин гьацI миллион эскер гъийихну, хъа ихь терефнаан гъийиху эскрарин кьадар лапра аьхюб гъабхьну. Думуган советарин 860 агъзур эскри чпин жанар фида гъапIну.
Днепр бадали
Днеприхъан вуйи женгар 1943-пи йисан 26-пи августдиан 23-пи декабриз гъушнийи. Советарин эскрар аьхю нирин тмуну гъирагъдиз кудучIвну ккундийи. Хъа немцари вари гъирагъ кьатI апIуз даршлубси мюгькамди дибиснайи. Варжар агъзрариинди эскрар сабишв’инди нирлан алдагъру люткйир адайи. Гьаддиз эскрар балугъар дисрударин люткйириъди ва алдатIу гьярарикан чпи гъапIу кьули люткйириъди нирлан ктучIвури гъахьну. Аьхирки ихь эскрари саб йишвхьан немцарин оборона кьатI гъапIну. Амма думу ухьуз кьадарсуз багьалуди алдабхъну. Днеприхъан вуйи женгариъ 1 миллионна 200 совет эскрар ва 400 агъзур немцар гъийихнийи.
Берлин бадали
Берлин бадали вуйи женгар 1945-пи йисан 16-пи апрелихъан 8-пи майдиз гъягъюри гъахьну. Шубубпи рейх бисбан бадали, Советарин кьушмари Украинайин 1-пи, Белоруссияйин 1-пи ва 2-пи фронтарин кьувватар сатIи гъапIну. Женгариъ Польский кьушмарин дивизйир ва Балтийский флотдин эскрар иштирак гъахьнийи. Думуган совет эскрарин 81 агъзур эскер, хъа Германияйин 400 агъзур кас кечмиш гъахьну.
