Зубайдат Шябанова
«Табасаранандин нурар» газатдиъ учу Урусатдин Кафари терефнан хайлин бицIи халкьарикан макьалйир чап гъапIунча. Думу проект давам апIури, гъи тубалар халкьдикан ктибтуз ккундучуз.
Тубаларар Кафари Алтайдин тюрк дестейик кабхърайи кюгьне халкь ву. Дурарикан Китайдин V-VI аьсрарин кагъзариъ «тайгайиъ лыжйириинди гъяру хюрчабнарин насил» кIури дибикIна. Кюгьне вахтари дурар тюгу-туркарик кахьри гъахьну.
Тарихдин бикIбари субут апIурайиганси, 1897-пи йисандин переписдиинди, тубаларар 5692 кас ади гъахьну. 1926-пи йисхъанмина дурар, чпи хусуси халкьси жара дарапIди, алтайдин миллетарик кидикьну гъахьну. Анжагъ 2000-пи йисан тубаларариз кюгьне ерли халкьдин статус тувну, ва 2002-пи йисандин переписдиинди дурар 1565 кас гьисабназ гъадагъну. Гьамусяаьтна дурар вари Урусатдиъ, асас вуди Бии, Иша, Карококша, Пыжа, Уймень нирарин гъирагъарихъди яшамиш шула, дурарикан анжагъ 229 касдизтIан чпин бабан чIал аьгъдар.
Яшайиш
Тубаларарин яшайиш ва мяишат Алтай терефнан жара халкьариз ухшар айиб ву. Дурар асас вуди хюрч апIбиин, дарман кайи набататар ва наратдин хифар уч апIбиин машгъул шули гъахьну.
Тубаларар камдош, чаган, тогус, кузен сихлариз жара шула. Хъа сихларра тухмариз пай шула.
Совет вахтари тубаларарин жилариин багьалу наратдин яркврар ахтармиш апIуз хъюгъган, дурар хюрч апIру йишварихьан гъахьну. Чпин ругариина дуфнайи цIийи «хяларихъди» наратдин гьарар алдатIури, леспромхозариъ лихуз хъюгъну. Гьадму вахтна дурарин ругариина чеченар, калмыкар, поволжьейин немцар ва дустагъдиан амнистияйикк ккахьнайидар алдаънийи. Дурар гьисабназ гъадагъган, саб тубаларарин хизандиина 50 урус чIал апIру хизанар алахьуйи. Гьаддиз дурарин чIалра, культурара, аьдатарра яваш-явашди дургуз хъюгъну. Гъийин йигъан багъри чIал 70-80 йис яшариъ айидаризтIан аьгъдар. Дурариз урхуб-бикIуб гъабхьундар. Гьамусяаьт хайлин тубаларариз чпин чIал дубгъуз аьшкь дубхьна, гьаддиз дурари милли дестйир тешкил дапIна, 13 агъзур гаф ади урус ва тубалар чIаларин словарар чапдиан адаъна.
Тубалар халкь йирхьуб мурччв али, конусдиз ухшар гъваъ али алачугъариъ яшамиш шули гъахьну. Хулан гъаб-гъажагъ дурари гакIвликан гьязур апIуйи. Мюрхюн ва наратдин гьарарин галарикан ликариин алахьрударра гьязур апIури гъахьну. Хъа палат миршран гъидкьикан бирхуйи.
Хураг, аьдатар ва дин
Тубаларари хурагнаъ гьяйванатарин йикк, мухан хю, набататар ва наратдин хифар ишлетмиш апIуйи.
Хъуркьнайи жигьилиз швушвахъ дипру пулин ерина тубаларари гьяйванатарин гъеебццу йикк, наратдин хифар, набататар ва гъярябгъю кIварицI кибикьну гьязур гъапIу ккиккар хури гъахьну. Швушвахъ алахьру палат, ахин-леэф, гакIвлин гъабар, бистнариъ ишлетмиш апIру алатар хъауйи.
Кечмиш гъахьидар тубаларари гьаригъ циркларик китIуйи. Думу аьдат гьамусяаьт ккутIна. Аьхиримжи вахтари дурари чпин гъийиху вакилар урус къайдайиинди кивра.
Тюрк халкьарин хайлин тухум-танфйириъси, тубаларарин диндиъра асас йишв Тенгри илагьди бисура. Думу завун рюгь Кудай ву, хъа дугъахъ либхурайи Кун рюгьну (ригъ) вари вилаятдиъ агъавал апIура. Ригъдин нурарин кюмекниинди набататари ригъдиз жилиин али вари гьядисйирикан ктибтура. Хайлин жара бицIи халкьарси, дурарра шубуб дюн’я айивалихъ хъугъри гъахьну. Тенгрийин кьяляхъ тубаларари Умай бабан рюгьяриз гьюрмат апIуйи. Тюрк халкьарин думу рюгь Тенгрийин кьяляхъ кьюбпи йишв’ин алиб ву. Дурарин фикриинди, Умай бабан рюгьяри бицIидар ва бицIидар гъахи бабар чIуру рюгьярихьан уьрхюра. Рюгьяринна инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхюрайидар шаманар вуди гъахьну.
Гъи тубалар халкьдиз, Урусатдин миди вуйи бицIи халкьаризси, гьюкуматдин терефнаан кюмекар тувра. Дурар яшамиш шулайи йишвариъ цIийи мектебар, культурайин дараматар, больницйир дивра ва туризмдин циркил артмиш апIура. Миди дурарин халкь чпин ерли йишвариин гъузуз ва дурариз чпин бин уьбхюз кюмек тувра.
