Зубайдат Шябанова
Гъуларин поселенйирин администрацйирин кIулиъ айидариз ерли самоуправленйирин хайлин месэлйир къанундиинди гьял апIуз ихтияр тувна. Хъа гъулариъ варитIан важиблу вуйи, жилихъди аьлакьалу месэла гьял апIуз даршлуси хилар йитIнайиган, имбу ляхнар гьял апIуз кьувват наънан абгиди? Гьаму йигъари Табасаран райондин СиртIич гъулан поселениейин глава Аьгьядулла Уьсмановдихъди гъабхьи сюгьбатнаъ учу асас вуди гьаму месэлайикан гъулхнийча.
– Агьядулла Уьмарович, учуз айи мялуматариинди, СиртIич гъул швнуб-саб гъулкан арайиз гъафиб ву. Ичв гъул фила ва фици арайиз гъафиб вуш, кидибта.
– Табасаран райондиъ варитIан аьхю гъул СиртIич ву. Аьхиримжи переписдин натижйириинди, мушваъ 4 агъзурихьна агьалйир яшамиш шула. Гьамусяаьт ич поселениейин дахилнаъ айиб анжагъ саб СиртIич гъул ву. Думу Хючна гъулхьан 43 километр, хъа Дербентдихьан 33 километр манзилнаъ, КIварчагъ ва Рубас нирар сатIи шулайи дюзен йишв’ин ерлешмиш дубхьнайиб ву. Гъул’антина республикайин мяна айи кьюб рякъ гъягъюра. Сабунуб Кавказ–СиртIич–ТIаттил рякъ гъул’ан Хючназ вуйиб, ва тмунуб – СиртIич–КIарчагъ–Кьасумкент рякъ – Хив ва СтIал Сулейман районариз вуйиб.
Гьамусяаьт гъул али йишв’ина агьалйир 1950-пи йисари кюч хьуз хъюгънийи. Дугъриданна, СиртIич 7 гъулкан ибарат дубхьнайиб ву. Гьюкмин кIулиъ айидари 1950-пи йисарин аьхирари гъулан мяишат артмиш апIуб метлеб ади, дагълариан, рякъ-хул адру йи-швариан бицIи гъулар дюзенариз алдауз хъюгънийи. Гьадмугандиз СиртIич гъул КIару кьул кIуру дагъдин таблик кайиб вуйи. Садпидарди мина йирси СиртIич гъулан агьалйир кюч гъахьну. Хъа 1966-пи йисан жилар тIурччвбан кьяляхъ Мехтикент, Гензир, Хурцикк, ЧIере, Варта, Экендил, Гугнагъ ва Мажвгул гъуларианра хайлин хизанар учухьна кюч гъахьну.
– Жара гъулариан кюч гъахьидаринна сиртIчарин арайиъ наразивалар шулин?
– Ваъ, шулдар. Аьксина вуди, ич гъул мюгькам, албагу, сабвал айи саб аьхю хизандиз илтIибкIну. Яна фуж фуну гъул’ан вуш дилигди, шли швушв хури, шли гъуншдиина риш хъаъри, саки вари хизанар ктикьну. Гъи жямяаьтдин гьарсар касди учв гьякьлу СиртIич гъулан вакилси гьис апIура. Гьаци дубхьнура ккунду.
– Халкьдин сабвал айишваъ вари мюгькамди артмиш хьуз хъюгъру. Гьаци ичв гъулан совхоз «Табасаранский» вари Урусатдиз машгьур гъабхьнийи.
– Ав, совхоз «Табасаранский» лап девлетлу, гъулаз ва райондиз аьхю гъазанжар хури гъабхьи мяишат вуйи. Совхоздиъ тIумутIчивал, багъбанчивал, малдарвал, мягьсулвал ва жара цирклар яркьуди артмиш шули гъахьну. Анжагъ саб ич совхозди йисан 5 агъзурихьна тонна тIумтIар уч апIуйи. Чяхрар гьязур апIру ужуб завод айи. Вари Урусат жвугърийирихъди, вичарихъди, никкдихъди тямин апIуйи. Совхоздин бинайиин али арфарин мяишатдиъ уч апIру йиччв Дагъустандиъ варитIан аднануб вуйи. Совхозди гизаф ражари сар-сарихьан гъябгъру Уьру Пайдагъ гъадабгъну, республикайин правительствойи Дагъустандин варитIан улихь хьайи совхозарин кIакIначиси лишанлу гъапIну, Мягьячгъалайин, Москвайиъ ВДНХ-йин Гьюрматнан кьулик варидариз чешнеди ва нумунади улупури ккебхну гъахьну.
– Тарихдикан хъабалгнайи ихтилатси ктибтурайи сюгьбат кьатI апIузра ккундарзуз, хъа, вушра, гьадму саб вахтна гьаци мублагъди артмиш шулайи гъулан жямяаьт гъи фтиинди артмиш шула?
– Гьяйифки, гъулан администрацияйиз жил адар. Жямяаьтди чпихьан удукьруси гъулан мяишат артмиш апIура. Гьарсаб хизандин чан хулан мяишатдин гъурулуш, бистнар, багълар, хутIлар а. Швнур-сар касди гъулан зиихъ майдандиин 3 аьхю теплица дивна. Дурари гьарубди гектартIан артухъ жил дибисна. Гележегдиъ теплицйирин кьадар артухъ хьибди. Гьадушвариъ памадрар, арфанйир кивра. Гьацира, аьхиримжи йисари ич гъуландар гъяни нимкъар кивбиин машгъул духьна. Нимкъарин фаслин вахтна хайлин хизанари ужуб гъазанж гъадабгъуру.
– Дурари учвуз налогар туврайин?
– Физический касарин налог ва мяишатдин жилин налог райондин налогарин идарайиз тувра. Душв’ан думу ич администрацияйин дакьатариз хътапIура. Налогарин кьадар сацIиб артухъ вуйиш, ужи шлийи, хъа гъюрайибра мянфяаьтлуди ишлетмиш апIурача.
– Уву администрацияйиз жил гьубкIну адар гъапнийва, хъа теплицйир дивуз жил гьапIруб ву?
– Жилихъди аьлакьалу месэла лап учIруди дийибгъна. Гьадму саб вахтна ГУП «Табасаранский» кIуру идара абццнийи. Думу абццуб аьхю гъалатI гъабхьну. Гьадму ГУП-дин дахилнаъ ич гъулан 4500 га жил а. Душваъ гъулан мяишатдин, ярквран мяишатдин ва жара жилар а. Вари гьадму жилар ич администрацияйик кахьра, хъа дурарин эйсивал РД-йин мутмуйинна жилихъди аьлакьалу меэлйириз лигру министерствойи апIура. Учхьан думу жил арендайиз тувуз имид ибшри, дидихъди аьлакьалу жара саб месэлара гьял апIуз шуладарчухьан. Теплицйир гьадму жилиин дивна. ИкибаштIан, жил дурарихьна арендайиз министерствойи тувну. Эгер думу жилар райондин вая гъулан ихтиярназ тувнийиш, лапра ужуди шуйи. Ич жил гъулан администрацияйин ихтиярназ тувбан гьякьнаан учу республикайин, уьлкейин хайлин идарйириз илтIикIунча. Амма месэла йишвлан рибшвурадар. ГУП банкротствойиъ абхъну 13 йистIан артухъ ву. Амма гьадму банкротствойихъди вуйи месэлара гьял дапIну ккудубкIурадар.
– Думу ГУП тешкил гъапIдар фужар ву?
– 1999-пи йисан «Дагвино» ГУП арайиз гъабхнийи. Дагъустандин правительствойи тIумутIчивал артмиш апIуз ният ади, республикайиъ варитIан ужуйи тIумутI уч апIурайи совхозар гьадму «Дагъвино» ГУП-дин дахилназ тувну. Яна «Дагъвино» учредитель гъапIну. 2000-пи йисан «Дагъвино» ГУП РД-йин Правительствойин комитетдин дахилназ гъадабгъну, хъа совхозарикан ГУП-ар гъапIну.
– Табасаран райондиъ ичв совхоздикантIан ГУП гъапIундарин?
– Республикайиъ 20-тIан артухъ совхозар ГУП-ариз илтIикIну. Дурарин гьисабнаъ Табасаран райондин шубуб совхозра айи. Дурар Ярса гъулан «Совхоз им.Сардарова», СиртIич гъулан «Табасаранский» ва Дарвагъ гъулан совхозар вуйи. Гьадмугандиз вари жил совхозарин ва гъулан ихтиярнаъ айи. 2000-пи йисари гьюкуматди думу жилар гъулан жямяаьтарихьан тадагъну, ГУП-ариз илтIикIну. Гъи ич гъулан жилик я администрацияйиз, я жямяаьтдиз кучуз саб жюрейинра ихтияр адар. Му месэла гьял апIури райондин улихьдин глава Алаудин Мирзабалаев, гьамусдин глава Мягьямед Къурбанов, тялукь кагъзарра гьязур апIури, хайлин идарйириз илтIикнушра, месэла гьял шуладар.
– Хъа аьхю хизанариан жара хьуз ккунидариз вая хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ айи эскрариз тувну ккуни жиликан гьапIрачва?
– Узухьна гьар йигъан жил ккунди жигьилар илтIикIура, гьадму гьисабнаан хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ иштирак шулайи эскрарра. Ич гъул’ан гьамусяаьт ватандин сяргьятар уьрхюри, дявдин операцияйиз 200-дихьна жигьилар душна. Дурариз гележегдиъ гъулаъ гъузуз, хал-хизан ккебгъну, хулар тикмиш апIуз ккунду. Амма узхьан дурарин метлебар гьуркIуз шуладарзухьан. Льготйир айи агьалйириз, гизаф веледар айи хизанариз, хусуси метлеб айи дявдин операцияйин эскрариз узу жил чарасузди жара дапIну ккунду. Хъа учуз гьамусяаьт дициб мумкинвал адарчуз. Гъубшу йисан декабри учу гележегдин 20 йисаз гъулан артмиш’валин генплан тартиб гъапIунча. Дидик ГУП-дин дахилнаъ айи жиларра каунча. Ва тялукь гьюкмин идарйирихьан му метлебариз жил учухьна тувуб ккун апIурача. Гьадмуган жигьилариз хулар дивуз жил жара апIру мумкинвал хьибдийи.
Мидланра гъайри, ич гъулан хайлин хизанарихьан гъи чпин хуларин ва хулар дивнайи жилин эйсивалин ихтиярар къанундиинди гьисабназ гъадагъуз шуладар. Гьаз гъапиш, 10-15 йис улихьна дурари саринра ихтияр дарди, хулар тикмиш гъапIну. Гъи дурари чпин хуларин ва хулар али жилин эйсивал тасдикь апIру кагъзар узкан ккун апIура. Думу жилар гъулан мяишатдин дахилнаъ айидар, ГУП-дик кахьрайидар ву. Гьаддиз узхьан дурарин месэлйирра гьял апIуз шуладарзухьан.
– Аьгьядулла Уьмарович, жилихъди аьлакьалу месэла учIруб вуйиб вари гъаври шлуси ктибтунва. Думу гьял апIру рякъяр дихъур кIури, миж кивурхьа. Хъа вушра, гъул мублагъди артмиш апIуз фицдар чарйир зигурачва?
– Кьюд йис улихьна 60 йишв ади бицIидарин цIийи багъ ачмиш гъапIунча. Думу багъ гьаму деврин вари тIалабариз жаваб шлуб ву.
– Агьалйирин кьадар 4 агъзурихьна айи гъулаз 60 йишв цIиб дарин?
– Дюзди гъапиш, цIиб ву. Ич гъулаъ 60-80 йишв айи сабсана бицIидарин багъ а. Улихьна йисари Табасаран райондин главайи СиртIич цIийи багъ дивуз программайик кипрайиваликан гъапиган, гъулаъ кьюбпи багъдиъ, 60-тIан артухъ бицIидар хьидар кIури фикир гъапIнийча. Хъа гьякьикьатдиъ гъи кьюбиб багъарра ацIну, 30-тIан артухъ бицIир нубатнахъра дийигъна.
– Ичв гъулан клубра лап гъагъи гьялнаъ а, кIури деебхьнайзуз…
– Ав, клуб лап йирси дубхьна. Думу 1970-пи йисарин эвелариъ дивнайи дарамат ву. ИкибаштIан, гъи думу лап аварийный гьялназ дуфна. Расвалин ляхнар гъахбакан файда адар. Гъулаъ бинайиан цIийи клуб тикмиш дапIну ккунду. Гьамусяаьт клубдин залиъ гьяфтайи кьюд йигъан хябяхъган ич гъулан 20-30 бицIириз Сюгютдиан Тимур кIуру тренер гъюри, спортдин кчIихбариан аьгъювалар тувра.
Библиотека либхура. Улихьнаси дидин фондра 50-60 цIийи китабарихъди артухъ гъапIну.
– Хъа мектеб ва больница?
– Мектеб бинайиан цIийи алапIну арайиан сад йискьан бегьем дубшнадар. Душваъ 400-дихьна бицIидари кьюб сменайиъ аьгъювалар гъадагъура. Гьяйифки, мектеб тикмиш апIру вахтна, проектдиъ улупнайи шубуб корпусдикан кьюбтIан дивундайи. Шубубпи, асас корпус тикмиш гъапIундайи.
– Хъа себеб фу вуйи?
– Мектеб 2000-пи йисари тикмиш апIури гъахьну, думуган пул адру читин вахтар вуйи. Райондин улихьдин ва гьамусдин главйир кьюридра думу корпус хъапIбан гъайгъушнаъ гъахьну. Мектебдин дараматдиз лигуз ва ахтармиш апIуз ич гъулаз гъафнийи РД-йин образованиейинна илимдин министерствойиан вакиларра. Хъа гьелелиг ляхин айибси гъубзна.
Больницайикан улхуруш, гъулаъ 15 дахъру йишв ади ужуб больница дивна. Инвентарь ужуб ву, хъа дармнарин тяминвал лап кьитдитIан дар. Духтрарикан сар «Земский духтир» программайиинди дуфнайир, имбудар ич гъулан баяр ву.
– Штун месэлайиканра улхухьа. Аьхю гъулаз шид гьубкIрайин?
– Ич гъул арайиз гъафи йигъланмина гъийиз убхъру ва бистнарикк ккипру штухъди аьлакьалу месэла гъуландариз учIруди гъубзна. Совхозар айи вахтна гъул штухъди совхозди тямин апIури гъахьнийи. Шид адарш, ич жилариин фукIара ктубчIвудар. Совхоз ккадабхъган, вари кьяляхъ гъивну.
Убхъру штун гьякьнаан кIуруш, райондин кIулиъ айидарин кюмекниинди, Имамкуликент кIуру йишв’ан гъулаз турбйир дизигна, резервуар дивна ва кьалу штар гъягъру йишварра гьязурди а. Гьамусяаьт подрядчикари кимбу бицIи ляхнар гъахура. Дурар ккудукIубси, гъулаз шид гъибди.
– Аьгьядулла Уьмарович, уву главади имиди СиртIич гъулаъ фу дигиш дапIну вая фуну месэла гьял дубхьну ккундийвуз?
– ВаритIан гизафси, жилихъди аьлакьалу месэла гьял гъабхьнийиш, ккундийзуз. Йиз юкIв гизафси жигьиларихъан убгурайиз. Ич гъулан жигьилар, живанар, бицIи баяр спортдиин гизаф юкIв алидар ву. Дурариз спортдин зал абццнийиш, футболин вая волейболин бицIи майдан гъабхьнийиш, хусуси метлеб айи дявдин операция ккудубкIну вари жигьилар чпин хизанарихьна хъадакну дуфну, дурариз ва гизаф бицIидар айи хизанариз гъулаъ хулар дивуз жилин йишвар жара апIру мумкинвал дубхьну ккундийзуз. Узу главади имиди, гьаму месэлйир шлубкьан гьял апIру рякъяр агуз чалишмиш хьидиза.
– Аьгьядулла Уьмарович, газатдин суалариз жавабар тувуз вахт абгбаз чухсагъул. Гьарсар гьякимди гъабхурайи ляхниз варитIан гьякьлу ва дугъри кьимат гъулан жямяаьтди тувру. Думу кьимат яв гьарган заануб ибшри.
Шиклиъ: Табасаран райондин СиртIич гъулан поселениейин глава Аьгьядулла Уьсманов.
