Зубайдат Шябанова
Гьаму улихьна йигъари йиз чве чан хизандихъди узухьна улукьуз Санкт-Петербургдиз гъафибси, шубуд йигъазди Карелияйиз сиягьятназ гъягъюз йикьрар гъапIнийча.
Сиягьятнаъ гьау йигъар шубуб сяаьтси гьергну гъушнушра, ич кIваъ ва фагьмиъ дурар уьмурлугдиз гъузди.
Карелияйиз рякъюъ учIвайиз, чвуччву Сортавала шагьрин багахь хьайи Рускеала поселокдиъ шубуб суткайиз хал арендайиз гъадабгънийи. Рякъяриъ успагьи йишварихь машин дебккри, гюрчег табиаьтдихъди таниш шули, йишв’ина рукьайиз йирхьуб сяаьт гъабхьнийич. Ленинградский областдиан Карелияйин аьтрафариин улучIвру йишвахь полицияйин гъуллугъчйири гьарсаб машин дебккри, республикайиз гъюрайидар фужар вуш, ахтармиш апIурайи. Душваъ учIвубси, гьава жарабси гьибгънийчуз. Варжариинди километр рякъ яркврахьан жара апIури, рукьан ацIу тIуларикан кьутабар ади дубхьнайи бару дизигнайи. Думу бару рякъюзди миршар, швеэр ва жара гьяйванатар дяргъюз дивнайиб вуйиштIан. Мушван зазун гьарарин яркврари, нирари, даграри, гъарзун чIулари – варибди инсан гьяйран дапIну дирккуйи. Карелияйин бицIи гъулариъ вахтну кIару ва йирси дапIнайи гакIвлин тахтайин гъазмйирстар хуларин гьяятариъ бицIидар жаргъури рякъюйи. Мурар ерли агьалйирин хулар ву. Хъа гьадму гъулариъ рякъярихъди туристариз цIийи хулар дивнайи. Гъуларин кючйир, хутIлар, рякъярин гъирагъар гьарарси ягъли духьнайи зиртIари ккаънайи. Думу набататдин шире инсандин хамрак кубкIиш, гъургу, сагъ апIуз читни зийнар шулу. Думу дурубшвди гьаз гъибтнаш, гъаври гъахьундайчу. Кьанди ерли агьалйири гъапиганси, дурар зиртIарихьна вердиш духьна ва дурарикан саб хатIара шуладар.
Аьхиримжи йисари Карелияйиъ туризм лапра яркьуди артмиш хьуз хъюбгъна. Фицики му региондиъ хьаднура, кьюрднура инсандиз рягьятвал гъадабгъру мумкинвал туврайи табиаьтдин гюрчегвалар гизаф а. Мушваъ хюрчаз гъягъюз, балугъар дисуз, сафарийиъ иштирак хьуз ккунидариз, ясана хуйирин вая мершарин фургънарин талитариъ иштирак хьуз аьшкь айидариз, йиф’ан гъягъру мярхяриъди сейир апIрудариз вая, учуси, табиаьтдин успагьивалариз лигуз ккунидариз, фукьан вушра кIвак гьевес капIру йишвар а.
Рякъюъ учIвну 4 сяаьтдилан учу Сортавала шагьриз хъуркьунчу. 1940-пи йисаз думу шагьур Финляндияйин дахилнаъ айиб вуйи. Сортавала шагьриъ гъира финляндияйин архитектурайин хулар ва хайлин тарихи ядиграр ими. Амма учу Сортавальский райондин варитIан машгьур Рускеалайин рибчрарихьна гъягъюз гьялакди айивалиан архитектурайин успагьи йишварихь кьаназ гъузундайча.
Рибчрарихъ Урусатдин регионариан дуфнайи туристарин автобусар ва машинар варжариинди дерккнайи. Саб йишвахьинди машин гъяпIну, кассайихъна гъушча. Рибчрар ерли агьалйириз пулсузди вуйи, хъа туристарихьан 450 манат бисурайи. Гьамушв’ин чиб-чпин арайиъ 900 метр манзил ади ерлешмиш духьнайи 4 рибчрарихьна гакIвлин рякъяр дапIнайи, хъа рибчрарилан улдучIвуз, дагълариъси, гакIвлин тахтйирин ва ацIу тилин ккерхнайи гъядар дазигнайи. Ерли накьишариинди ккабалгнайи гъядари ва штук гизаф кьадарнаъди кьит металларин элементар кайивалиан мехек ранг али рибчрари саб фициб-вуш тIилисим капIри, кюгьне деврин вахтназ гъахуйи.
Рибчрарихъан учу Рускеалайин итальянский мармардашдин каньондиз гъушунча. Гьамушваъра билетдин кьимат 650 манат вуйи. Дициб ччвур каньондиз дидин гъирагъдихъди вуйи гъарзун чIулар мармардашдиндар вуйиган тувнайиб ву. Наанди гъилигишра, улариз нур йивури, мармардашдин зурба гъванар, гъарзун чIулар рякъюйи. Мушваъ жилин ругра кмиди мармардашдинуб вуйи. Туристари мармардашдин дагъдикан кадахьнайи гьарсаб аьхю гъарзухъ шиклар йивурайи. Хъа мармардашдин дагъларин кьялаъ айи изумруддин чру ранг али дагри вари гьяйран апIурайи.
Учу мюгьтал гъапIу сабсана далиликан дарпиди гъибтуз шуладарзухьан, Карелияйин аьтрафариин улучIвубси, гьарсаб бицIи ямаж кайи вая инсан кучIвуз шлу бицIи дагъдин кIакIариъ, гъванарин гюмбтар дивнайи. Дурар мушван агьалйири чпин кIваъ айи хиял кIулиз удубчIвуз диврайидар вуйиштIан.
Гьаци сабпи йигъ улдубчIву.
Хъайигъан Европайиъ айидарикан варитIан аьхюб вуйи Карельский зоопаркдиз гъушунча. Зоопаркдиз учIвру йишвахь гьяйванатариз ипIруб тувуз ккунидари кьутIар масу гъадагъурайи.
Зоопаркдиъ ужуб марццишин ва хъайивал айи гьяйванатар сабдупну уларикк ккахьру. Аьхю ва ачухъ вольерариъ айи гьяйванатар инсанарихьна жаргъури гъюйи. Мархь убгъру вая аяз айи йигъари гьяйванат убчIвуз гьарсаб вольерихъ гъазма хъайи. Мушваъ 500-дихьна жюрбежюр гьяйванатар ва 100-тIан артухъ ничхрар а. Варидариз сад йигъан лигузра хъуркьундайчу.
Рускеалайин варитIан успагьи ва туристариз ккуни йишварикан саб Дагъдин парк ву. Думу парк мармардашдин мяднар баят духьну дирчнайи йишв’ин арайиз гъафиб ву. Паркдин аьтрафариин али мармардашдин карьер ва асккан шахтйир шту арцIна. Хъа шид адру йишварихьна туристариз экскурсия тешкил апIура. Учура экскурсияйиз жиликкна гъушунча. Бязи йишвариъ 40 метр ичI айи. Ва, дюзди гъапиш, му маракьлу сейриъ мармардашдин уьрхюрайи йишвар варитIан кьабул гъахьунзуз. Жиликк, гьарсаб алдабгъру ликрихъ, гафариинди пуз ва шикликна адабгъуз даршлу успагьи йишвар рякъюйи. Мина, йиз фикриан, Карелияйиз гъафи гьарсар кас улукьну ккунду. Рускеалайин мармардаш 1970-1980-пи йисари яркьуди ишлетмиш апIури гъахьнийи. Мушваъ шидра гьаммишан ади гъабхьундар. Думу 1939-пи йисан финари карьераризди шид деебтиган гъабхьиб ву. Гьамусяаьтра 40 метр жиликк мармардашди ацIнайи аьрабйир ва дурар хъаъру рукьан рякъяр ккими.
Жиликк ккайи му музейиз гъягъяйиз учухь мани палтар, каскйир ва тялукь курткйир хъахьуз гъитнийи. Экскурсия гъабхурайири учу туннелиантина жиликк ккайи мармардашдин цалари кьялаъ тIапIнайи дагрихъна гъахнийи. Гъи думу йишвар, деврин тIалабариз жаваб тувруси, туристариз вари гъулайвалар ади ккабалгна. Хъа вушра, гьиснан рюгьяри экскурсоводдин сюгьбатарихъ хъпехъурайи, учу кюгьне вахтариз гъахуйи. Экскурсияйин кьюб сяаьт фици гъубшнушра, хабар гъабхьундарчуз. Амма аьхириъ варидари, мина сабансана гъюбак умуд кайич, кIурайи.
Дагъдин паркдиан ич сейир катериъди Ладожский аьхю дагриин али Валаамдиз давам гъапIча. Хъа мушв учвуз ичв улариинди дябкъну ккунду. Узуз думу успагьи йишвар кьалмиинди кагъзиина хуз гафар дихъурадарзуз.
