Улихь вахтари табасаран дишагьлийирикан халачи убхуз аьгъдрур тек-бирра адайи. Думуган халачи, ихь халкьдин культурайин сяняаьтси, халкьдин ризкьра вуди гъабхьну. Хъа гъи ихь арайиъ халачи убхуз ккунидар, дидихъ юкIв хъайидар думукьан имдар.

 

 

Гьамусяаьт халачачивалин циркил фициб гьялнаъ аш, учу «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиъ халис табасаран дишагьли, ужур халачачи ва Мягьячгъалайиъ айи милли культурайин Центрин директор Шагьнабат Аьлимягьямедовайихъди гъапIунча. Думу сюгьбат гъубхунча исихъ жикъиди чап апIурача.

– Шагьнабат Сейидмягьямедовна, бязи вахтари, ухьухьна халачачивал Персияйиан гъафиб ву кIури, ебхьури шулу. Хъа сасдар касари, думу ихь аьнтIикьа табасаран дишагьлийирин пише ву, кIура. Яв фикриан, халачачивал ухьухьна фила ва фици гъафну?

– Мялум вуйиганси, Кавказдин саки вари миллетари халачи убхури гъахьну. Гьарсаб халкьдиз чан хатI, чан чешне а. Вушра халачйирин бина Персия ву. Му йиз фикир дар, хъа аьлимари тасдикь дапIнайиб ву – халачи саб ухьухьна ваъ, хъа вари Кавказдиз Персияйиан гъафну.

– Ерийин гьякьнаан улхуруш, гьамусяаьт варитIан ужуб ерийин халачйир фундар ву?

– Ихь халачйирихъди гьамусяаьт гьич саб халачикьан тевуз шулдар. Амма халис Ирандин халачйирин ерира саки ихьдаринубсикьан ужуб ву. Гьациб ерийин халачйир азербайжнариндарра ву. Гьадрарихъди сабси, текин халкьдин халачйирин ерира ужубси гьисаб апIура.

Дагъустан халкьарикан халачйирихъ хъимбудар анжагъ табасаранартIан дар. Улихьна вахтари лезгйирира ужудар халачйир урхурайи. Дербент, Дагъустандин Огни шагьрариъ ужудар фабрикйир ади гъахьну.

Учухьна Центриз лезгйир гъафиган, халачйириз дилигну, «Микрах» чешнейин халачи гъябкъиган, кIури шулу: «Мурар филадихъан мина табасаранарин халачйир гъахьну? Дурар гьаммишан лезгйирин халачйир вуйи». Йиз фикриан, думу, чпин халкьди му ляхин гатIабхьнайиган, дерднаан кIурайиб ву. Дюзди гъапиш, ич Центриъ айиб 30-тIан артухъ йисари уч дапIнайи табасаранарин халачйирин гъварч ву.

Дици ву кIури, узхьан халачйир анжагъ саб табасаранаритIан урхурадар пуз шулдарзухьан. Дагъустандин кьибла терефназди саки вари районариъ халачйир урхури гъахьну. Лезгйиринна азербайжнарин халачйир ихьдарсдар ву. Хъа халчийин ери думу убхурайи касдикан асиллу ву. Янаки, ужуб халачи убхру ужудар устадар табасаранариз гизаф а. Халачи убхуз саки варидариз аьгъя, хъа думу ужуди рибшуз, рангар саб-сабдихъди хъпалгуз, лазим вуйи саягъниинди ктIубкъуз варидариз аьгъдар. Хъа гъийин наслин арайиъ гьацдар ужудар халачачйир лап цIибтIан адар. Гьаддиз узуз, ихь халачачивалин устадвал дубгру кIури, гизаф гучIуразуз. Устад адруган, гьадму халкьдин сяняаьткарвалра дубгуру. Гьаддиз, сяняаьт дудрубгбан бадали, жвуван халкьдихъ юкIв убгру кас дархьиш, гизаф читин ву.

– Табасаран халачйир рангарин, чешнйирин терефнаан имбуну халкьарин халачйирихьан фтиинди тафаватлу ву, табасаран чешнйир фундар ву?

– Табасаран чешнйир гьадму «Аьхю ЧIир’ар», «БицIи ЧIир’ар» ва «Кьялан ЧIир’ар», «Зилфи», «Мягьрягъ», «Ярса» ву, хъа «Сафар» ва «Пиребедиль» ухьухьна гъафи чешнйир ву. Амма «Сафар» чешне ихьдари персарин чешнейиан жара жюрейиинди адабгънайиб ву.

Халачйир кIарубди ккибикIуз совет вахтари хъюгъну. Дидиз улихьна вахтари фуну ранг хъпалгуруш, гьаддихъди ккибикIури гъахьну. ИкибаштIан, кIарубди ккибикIуб рягьят ляхин ву. Гьаци хьпиинди ихь халачйирин хусусивалра гъудубгну. Гьамус учу улихьдин хусусивалихьна кьяляхъ гъюрача. КIарубди ккибикIури имдарча. Гьаци ляхин апIбаз лигну, ихь каталогариъ айи халачйир хусуси табасаран халачйирси гьисаб шула.

Халачйир чиб-чпихьан асас вуди накьишариинди тафавутлу шулу. Пуб лазим вуки, ислам дин гъяйизра, Дагъустандиъ халачйирик инсанарин ва гьяйванатарин накьишар каърайиб дайи. Мисал вуди гъадабгъиш, халачийик ппази капIбан бадали, вари ппази ваъ, анжагъ дидин хлинцц вая лик капIра.

Рангар хъпалгувалин саягъра ихьдарин жарасиб ву. Хъа рангар хъпалгувал халачи убхурайи гьарсар табасаран дишагьлийин учв бабкан шлуган кIулиъ айиб ву. Гьаму жюрейин ляхин аьгъю апIбан бадали, университетариъ урхура. Хъа ихь дишагьлийириз думу, зиихъ къайд гъапIганси, Аллагьди тувнайи савкьат ву. Жара гафариинди кIури гъахьиш, гьарсаб миллетдин чан ДНК-йин код а. Ихь миллетдин дишагьлийирихьна халачи убхувал генетикайин дережа-йиъди дуфнайиб ву.

Гьаддиз, жвуван гьациб пише арайиан дубгурайиган, кIваз гизаф дерд шулу.

– Хъа думу пише арайиан дудрубгбан бадали, гьапIну ккунду?

– Ихь сяняаьт дубгурайивалин ухьура гизаф тахсиркрар вухьа. Табасаран агьалйирин хулариз гъушиган, гьадрарин хуларикк ккирчнайи, масу гъадагънайи ясана ихь халачйирихъ гьюдюхнайи ва клейдихъди карснайи халачйир гъяркъиган, кIваз гизаф аьзият шулу. Хъа жара миллетарин, цIиб девлетлу касарин хулариз гъушиган, рякърудар анжагъ ихь халачйиртIан дар. Гьаз-вуш ихьдариз чпин зегьмет гьяспикк ккадар. Гьаддиз ихь пишера арайиан гъябгъюра. Думу ихь халкьдин тахсирси гьисаб апIураза.

Сабпи нубатнаъди думу сяняаьтдин ухьу пропаганда гъабхури ккунду, хъа, кьюб гъапиб, халачйирин кьимат апIбан бадалира, саб чара дапIну ккунду.

Мисал вуди гъадабгъиш, туристар гъафиган, дурариз аьхю халачи масу тувуз цIиб гъагъиди алабхъуру. Эгер гьаму цирклиан, туристар бадали ляхин апIури, гъазанмиш апIуз ккуни касари бицIи халачйир, кюмсар ясана халачи жюрейиинди гъудган апIруган ккирчрудар урхури гъахьиш, думу ляхнира ихь кесп арайиан дубгуз гъитидар. Амма ядигарвалин шей’ар апIурза кIури, ихь халачйирра кIваълан гьархну ккундар.

Гьацира, халачачивал артмиш апIбан ясана думу арайиан дудрубгбан бадали, халачйир урхурайи касариз туврайи маважибра артухъ дапIну ккунду, гьадмуган жигьиларира ляхин апIуз хъюгъди. Гьамусяаьт саб квадратдиз 8 агъзур манат пул тувра. Думу лап цIиб вуйибра аьгъязуз… Маважибдихъди сабси убхурайи халачийин ерира за дапIну ккунду.

 

– Сифтейиан халачи фу бадали убхури гъабхьиб ву?

– Халачи чан сифтейиан мина яшайишдиъ ишлетмиш апIуз кIури, убхури гъабхьиб ву. Эвелиан тIиппрйир, хирччвар, билихар ва гьадму жюрейин мутмйир урхури гъахьну. Сифте «Газах» кIуру рягьти фурар айи чешне ади гъабхьну. Думу гаф учв таржума гъапIишра, «жиликк ккипруб» кIуру гаф ву. Гьаддихъан тина яваш-явашди халачачивал артмиш хьуз хъюбгъну. Чешнейиъ айи гьарсаб лишан, шикил кагъазси дурхну ккунду. Кюгьне вахтари гъирибшу мутмуйин ¼ пай дубхну, дидин ери ва кайи накьишар улупбан бадали, падишагьдихьна гъабхуйи. Халачийик кайи накьишари фу улупураш, падишагьди баян апIури гъахьну. Иранари чапхунчи дявйир гъахру вахтна, гьар чпи табигъ гъапIу уьлкйириъ халачйир урхуз гъитри гъахьну. Персарин культура ухьухьна гьаму жюрейиинди гъафиб ву. Йислан-йисаз гьарсаб миллетдин вакилари халачи, дидиъ чпин халкьдиз хас вуйи лишнар тIаъри, чпиз ккуниси дигиш апIури, цIийи чешнйир адагъну.

– Уву ляхин апIурайи Центриканра ва душваъ айи милли культурайин шей’ариканра ктибтнийиш, ккундийчуз.

– Думу Центриъ ич швнуб-саб гъварч (коллекция) айич: табасаран халачйирин, дагъустандин халкьарин милли палатдин, милли сяняаьткарвалин шей’арин, жюрбежюр ленгерйирин, гварарин, гъабарин, заргарвалин шей’арин ва хъана жара мутмйирин. Дурарин саб пай учу масу туврача, хъа тмуну пай гъварчнаъ гъубзрайиб ву.

Шагьнабат Сейидмягьямедовна, ужур халачачиси, бажаранлу художникра ву. Дугъан шикларин гъварчнаъ хайлин чав гъизигу шикларра а. Гъийин йигъаз дугъу 8 авторвалин халачайин чешнйирра яратмиш дапIна.

Гъит ихь бажаранлу ватанагьлийиз хъанара артухъ хъуркьувалар ишри.