Умгьанат Сулейманова

Гъубшу гьяфтайиъ, Дагъустандин халкьарин сабвалин машквар тебрик апIури, узу ва жямяаьтлугъ кас Айваз Рамазанов Дагъ. Огни шагьриъ циркдин мектеб яратмиш гъапIу Камиль Къурбановдин хпир Раиса Камиловайихьна гъушунча. «Гьаммишан хялариз рази вуйи, машнаъ инчI айи Раисат бажи, учу увухьна, саб кIуруб, яв гизаф миллетарикан ибарат дубхьнайи хизан Дагъустандин халкьарин сабвалин машкврахъди тебрик апIуз, ва, кьюб кIуруб, 2026-пи йисан шлу Камиль Къурбановдин 85 йисандин юбилейин гъаншариъ дугъу яратмиш гъапIу циркдин мектебдиъ чаз бахш вуйи ядигар дивбан ва Дагъ. Огни шагьриъ саб кючейиз дугъан ччвур тувбан гьякьнаан «Табасаран ватанперверар» тешкилатдин вакиларин мясляаьтнакан пуз, ва гьамдин гьякьнаан яв хусуси фикир аьгъю апIуз дуфнача», – гъапнийи Айваз Рамазановди, гьяятдиъ учIври имиди.

«Лап ужуб фикир вуйичв, Айваз. 1968-пи йисан Камили ачмиш гъапIуб Кафари Кавказдиъ айина-адру саб циркдин мектеб ву Дагъустандин Огни гьеле гъул вуйиган, думу мектебдиз Дагъустандин вари районариан, шагьрариан бицIидар гъюри, урхури гъахьну. Ич хизан гъи яв фикрариин, ич кюлфет бадали, йиз жилирин ччвур бадали алдагъурайи ликариин гизаф рази ву, Аллагьди кьувват тувривуз. Хъа уву дайиш, ихь шагьрин кIулиъ айи аьхюдариз аьгъдаринхъа, Камиль Къурбановди ва дугъан хизанди агъзрариинди бицIидариз аьгъювалар тувуб ва туврайиб?! Ич хизандиан сар касдира дурар инжик гъапIундарча, Камилиз ядигар дивай, ясана дугъан ччвур кючейиз тувай кIури. Увуз Камили гъапIу ляхнарикан гьамкьан аьгъюган, дурариз аьгъдар кIури хиял вунив? Камили ва узу, ич уьмриъ гъазанмиш гъапIу вари мал-девлет, учуз айи кьувватра вари циркдин мектебдиз харж гъапIунча. Гъи ихь улихь хьайи касари фукьан вушра дюз дару, гъалатI ляхнар апIура. Вари пуз шулдарзухьан, хъа ичв газат гъурху касар йиз гъавриъ ахъур. Йиз хизандин кIван фикрар ва рюгь вари гьадму циркдин мектебдиъ а, гьаз гъапиш думу ич гьялал зегьметниинди яратмиш гъапIуб ву. Камиль гизаф дугъри, марцци кас гъахьну. Думу Дагъ. Огни шагьрин кIулиъ айи аьхюдарин улихь саб вахтнара шуладарзухьан, хъуркьури адарза гъапи кас дайи… Хъа увуз, Айваз, ич хизандин терефнаан кIваантIан чухсагъул кIурача. Увусдар касар хъанара дюн’яйиин артухъ ишри», – гъапнийи Раиса Къурбановайи, ич улихьди хулазди учIври.

Камиль ва Раиса Къурбановари чпин циркдин мектеб фици яратмиш гъапIнуш, дурари чпин хизанра жюрбежюр кюкйирикан ибарат вуйи кунцIси яратмиш гъапIну. Саб хизандиъ хьуб – табасаран, лезги, азербайжан, авар ва лак – миллетдин вакилар албагну яшамиш хьуб зарафатнан ляхин дар. Йиз фикриан, гьарсаб халкьдин, уьлкейин девлет гьамцдар аьхю, албагу хизанар айивалиъ ву.
Ич сюгьбатнаъ Раиса Къурбановайи сифте чан абйир-бабарикан, хъасин чан уьмрин юлдаш гъахьи Камиль Къурбановдикан, чпи фици таниш гъахьнуш, кидибтнийи.

– Ич аьхю, албагу хизандин шибритI ккебгъдар йиз адаш ва дада гъахьну. Йиз адаш, лакжви Камиль Рашидович, Буйнагъск райондин Асккан Казанище гъул’ан, хъа дада, Мария Ибрагьимовна, Ахцигь райондиан вуйиз. Ватандин Аьхю дявдин йисари Дербент шагьриъ кьушмарин аьзарханйир ачмиш гъапIнийи. Дадайи душваъ, эскрарин зийнар илитIури, ва чахьан шлу жара кюмекар апIури гъахьну, хъа адашди зийнар гъахьи эскрар аьзарханайиз хуйи. Адашдиз йиз дада сабпи ражари аьзарханайиъ гъяркъну, ва сарун дугъан кьялхъян хътакундар. Хъасин адаш фронтдиз гъухнийи. Кьяляхъ гъафир думу дишла Огнийиз гъюру – душваъ дугъан чи Умрагьил яшамиш шулайи. Дугъан кюмекниинди дишлади дада швушвди хъирсну, мурар эвлемиш шулу. Хъасин адашди, дадайихьди Бакуйин медицинский училищейиъ медсестрйирин курсар ккудукIуз гъитру. Хайлин йисари ич дада Дагъ. Огни шагьрин ЦГБ-йиъ медсестради гъилихну. Дурариз шубур ришра гъахьну, аьхюнур узу вуза, тмундариз Изумруд ва Умукьусум кIуру. Узу ва Изумруд табасаран баяриз, хъа Умукьусум азербайжан бализ швушварди тувну. Ич багахьлуйири, учу аьгъю касари гъапнура вуйи: «Камиль ва Мария, учву саркьан риш лак ва лезги баяриз тутрувди, жара миллетариз гьаз тувунчва?» «Ухьу вари Аллагьди халкь гъапIу касар вухьа. Ихь дагъустан халкьарин саб дин, садар аьдатар, саб культура вуйихь. Узу йиз шубар мусурман диндихъ хъадру баяриз тувну адарзаки», – жаваб тувнийи адашди. – Миллетар ухьухь саб чIиб али кагъзик дибикIнайибдиинди жара апIура. Хъа имбу аьдатар вари ихьдар ву. Фу фаркьвал ахъа му ляхниъ? Анжагъ чпи-чпихъди албагну ишри, имбу ляхнар вари дюз шулу. Инсандин юкIв убшиш, жандакра убшур. Гъи му гафар гъапунчва, сарун дурар узуз деребхьри».
Йиз ва йиз чйирин хизандиъра жюрбежюр миллетарикан швушвар айич. Ич адашдин «жюрбежюр миллетарикан яратмиш гъабхьи кюкдин кунцIсиб аьхю хизан вуйиз» гафар узхьан гъи йиз хизандиканра пуз шулузхьан. Ва кьисматназ лиг гьа, йиз жилириинра, адашдиинра саб ччвур ал – Камиль.

– Хъа уву, Камиль Агъабаевич Къурбановдихъди фици таниш гъахьунва?

– Узу Дагъ. Огни шагьрин ЦГБ-йиъ медсестради лихурайза, хъа Камили, Табасаран райондиан дуфну, Огнийиъ клубдиъ ляхин апIурайи, хъа яшамиш общежитиейиъ шулайи. Гьар йигъан гвачIнинган, аьдат вуйиганси, узу йиз ляхниз гъягъюри шуйза, хъа Камиль клубдиз. Йигъарикан сад йигъан учу чиб чпиз машна-машди алахъча. Сифте кIул’ан йиз гатIахьу улариз дугъан, машнан уччву инчI кадиси, лигурайивал кьабул гъабхьниз. Амма думу узуз бегелмиш гъахьивал улупдарза. Камилин швнуд йигъ гъабхьи узлан чарх йивури, гюрюшмиш хьуз ккунди, амма дугъаз дициб мумкинвал туври гъахьундарза. Дицибдиз ич адаш ижми кас гъахьну. Аьхирки, узу чаз маш ачухъ дарапIруган, сад йигъан гвачIнинган Камиль хъанара йиз улихьна гьудучIву ва «узуз увухъди гафар-чIалар апIуз ккундузуз. Хъа сифте ичв адашдихьна гъягъюз ккундузуз» гъапи. Ва, адашдихьна душну, «Камиль халу, яв Раиса кIуру риш швушвди хъирсуз гаф гъадабгъуз гъафунза», – гъапнийи. Амма адашдиз Камиль кьабул гъахьундайи. «Уву фици гъафнуш, гьаци яв кьяляхъра гъарах, увуз тувру риш адариз», – хъял кадиси гьадабтIу адашди. Камиль Табасаран райондин ЖугътIил гъу’ан вуйи. Йитим бай гъахьну. Хъа дугъан Огнийиъ халу яшамиш шулайи. Халу дуфну, адашдихъди гафар гъапIнийи… Гьамци узуна Камиль 1970-пи йисан эвлемиш гъахьунча. Хъасин Камиль ич адашдин варитIан юкIв али язна гъахьи. Юкьур веледра тувунчуз Аллагьди, шубур риш ва сар бай. Бали ва шубрид шубарира Камилин ляхин гъийин йигъазкьан давам апIури ими. Камилин ччвур али худул циркдин мектебдин директорин заместителди лихура. Шубарра душваъ мялимарди лихура. Дюз гъапиш, Регина чан жилирихъди Москвайиз гъушну. Хъа йиз айина-адру сар бай, Аьбдукерим Къурбанов, чан адаш кечмиш гъахьиган, циркдин мектебдин директор гъахьнийи, амма, шубуд йислан учвра рягьматдиз гъушнийи. Гьамциб бедбахтвал кIул’ина гъафнийич. Аьбдукерим кечмиш гъахьихъан, циркдин мектебдиз ва имбу ляхнариз лигуз думукьан гьевес имдайич. Сарун, саб кьадар вахт гъубшхъан, йиз шубари ва Аьбдукеримдин бай Камили хъана аьшкьниинди ляхин апIуз хъюгъна, –ктибтнийи узуз Раиса Камиловнайи.
Саб герен идибтну, дугъу давам гъапIнийи:

«Узуз йиз адашдин уьмрикан хъанара ктибтуз ккундузуз. Йиз адаш, Камиль Рашидович Аьбдулаев, дяви ккебгъну ккудубкIайизкьан, гъалибвал багахь апIури, женгариъ гъахьир вуйич. Думу дявдин ихтилатар апIуз ккунир дайи. Хъа саспи вахтари, худлар уч духьнайи вахтна, чан кефйир ужуди вуйиган, ихтилатар ккергъуйи. Магьа дугъан ихтилатарикан саб.

«Ихь эскрари Берлиндин Рейхстаг гъибису вахтна, пайдагъ дубсуз улучIву эскер немцарин жин духьнайи авчийи йивну, гъакIнийи, кьюр кIурур за гъахьиган, авчийи думура «алдагънийи». Думуган йиз багахь дугъужвнайи пияда кьушмарин аьхюри гьарайи гъап1нийи: «Старшина Аьбдуллаев, гьяракат дапIну увухъди сарсана кас гъадагъну, немцарин авчи наан жин духьнаш агуб увкан тIалаб вуйиз». Гьамус гьапIру? Авчи агуз хъюгъча. Фу лигурва, кьулар алахьнайи гъуйиккишв’ин жин духьну, Рейхстагдиин али ихь эскрариз йивури гъахьну. Шубуб ражари дугъан кIулиз, якьинди йикIру йишваз гъивунза», –ктибтнийи адашди.

Гьаму гьядисйир шлу вахтна адашдихъди сар эскерра хъади гъахьну. Ва дугъу, йиз адашди немцарин авчи фици гъакIнуш, варидарин улихь ихтилат апIуру. Амма Советарин Союздин Игит ччвур пайдагъ дубсу жара эскриз тувну гъибтну. Адашдиз Финдюков кIуру дявдин дуст айи. Адашди дадайиз фронтдиан кагъзар хътаури гъахьну. Саб ражари дадайиз Финдюковди кагъаз гъибикIну – адашдин игитваликан, фици дугъу немцарин аьхиримжи авчи йивну гъакIнуш. Гъийин йигъазкьан думу кагъаз хулаъ амийич, думу ич хизандин тарихи ядигарси вучуз.
Дявдин кьяляхъ адаш инвалид духьну гъафнийи. Дугъаз «Машгьурвалин» кьюбпи ва шубубпи дережайин орденарра тувнийи, хайлин медаларихъдира адашдин мухур алабцIну шуйи. Саб ражари учу дугъхьан гьерхнийча: «Адаш, хъа «Машгьурвалин» сабпи дережайин орден наан аяв?». «Дяви ккудубкIну, жан шубар, сабпи орден тувайиз», – жаваб тувнийи дугъу.

Адаш яшамиш шулайи кючейиз дугъан ччвур тувуз кIури гафар-чIалар гъахьнийич, хъа адашди гъитундар. Дугъаз гьаммишан ихь гьюкуматдин улихь хьайи саспи дугърисуз касарикан фикир кади шуйи. «Учву дурариз кIваин дарапIиш, дурариз чпиз рябкъюри адаринхъа», – жаваб тувуйи гьарган.
Учу Раиса Къурбановайихъди гюрюшмиш хьпан кьяляхъ Айваз Рамазанов Дагъ. Огни шагьрин кIулиъ айи Замир Гьяжимурадовдихъдира гюрюшмиш гъахьну. Дугъу мэрихъди гъюру йисаз шагьрин саб кючейиз Камиль Къурбановдин ччвур тувбакан, дугъаз ядигар дивбакан ва ихь машгьур ватанагьлийин 85 йисаз вуйи юбилейиз серенжемра тешкил апIбакан гаф-чIал гъап1нийи. «Дицир лайикьлу кас бадали вуйи ляхнариз кюмек апIуз ухьу гьаммишан гьязур вухьа, Айваз Гусейнович», – жикъаи жаваб тувну Замир Гьяжимурадовди.
Иншаллагь, гъюрайи 2026-пи йис Камиль Къурбановдин хизандиз метлеблуб хьибди.