Ибрагьим Шагьмардановдин 105 йисаз тялукь вуди
Ватандин Аьхю дявдин Гъалибвалин 75 йисандин гъаншариъ гизаф миллетарикан ибарат вуйи дагъустандин халкьди чан вакиларин ччвурар дамагъ кади кIваина хура.
Гъалибвалин Йигъ – 9-пи Май багахь дубхьна. Думу машквар шадвалиинди къайд апIбаз тялукь вуди мектебариъ бицIидариз сабпи нубатнаъди Урусатдин эскрарин игитваликан, душмандихъди гъубху инсанфсуз, гьадму саб вахтна рягьимлу женгнакан, ватанперверваликан, гъулан яшайишдикан ктибтура, гъюрайи наслиз тербия тувбан гюрюшар гъахура. Гьаму жюрейин серенжемарин кIулин тема: 1941-1945-пи йисари, Германияйин фашизмдихьан багъри Ватан уьбхюри, женгнаъ гъахьи советарин эскер, баркаллу зегьметкеш, дявдин кьяляхъ дугъу улупу яратмиш’валин гьунарар ву. Гьаму кIалбариъ Ватандин эскер, мялим ва шаир Ибрагьим Шагьмардановди лайикьлу йишв гъибисну, республикайиъра машгьур гъахьну.
Ибрагьим Шагьмар-дановдин биография яркьуб ву. Думу 1915-пи йисан Хив райондин Яргъил гъулаъ бабкан гъахьну. Думу чан яш хьуд йис гъабхьиган адашдихъ, миржид йис хьайиз – дадайихъра мягьрум гъахьну. Ибрагьим аьхю аба Амирхандин тербияйиккди аргъаж шулу.
Яргъил гъулаъ мектеб ачмиш гъапIу йисан Ибрагьим Шагьмардановдин 15 йис дубхьнайи ва думу, ккергъбан 4-пи класс ккудубкIур, хулан яшайиш ужу апIбан метлебниинди Бакуйин нафтлин мяднариина лихуз гъягъюру. Амма фягьлйирин гъагъи ва читин шартIар аьгь апIуз дархьи жигьил сад йислан хъадакну гъулаз гъюру.
Гьадмуган думу, чан аьгъювалар за апIбахьна ва урхбахьна аьшкь ади, райондиъ сабпиб вуди Асккан Яракк ачмиш гъапIу мектебдиз урхуз гъягъюру. Гьамушваъ 7-пи класс тярифнан грамотайиинди ккудубкIну, думу гьадму йисан Дербентдин педучилищейик урхуз кучIвру. Багъри гъулан мектебдиъра лихури, дугъу 1941-пи йисан педучилище хъуркьувалиинди ккудубкIуру.
Гьадму йисан Ватандин Аьхю дяви ккебгъру. Мектебариъ мялимар гьуркIри адрувализ лигну, эвелимжи йисари дурариз бронь ади гъабхьну. Шагьмардановди чан ляхин давам апIуру. Хъа 1943-пи йисан дугъаз Ватандин Аьхю дявдиз дих апIуру.
Ибрагьим Шагьмарданович сифте Гуржистандиъ яягъ кьушмарин полкнан гьязурвалин курсариъ, хъасин Дондин фронтдиъ ади гъахьну. Мушваъ дугъаз сабпи зиянра шулу; госпиталиъ сагъ гъахьиган, думу хъана душмандихъди женгнаъ учIвру. Ифдин цIадал гьяйиф дарапIри, гитлерин чапхунчйирихъди жанлу йивбар гъуху гьаму эскриз кьюб кIуру ражну зиян шулу. Ликрик кубкIу гюллейи думу саки йирхьуб вазлизкьан Казань шагьрин госпиталиъ гъитру.
Ватандин Аьхю дявдиъ немцарин фашистарихъди женгнан майдандиз удучIву, дирбаш мургарин арайиъ чан жан фида апIури гъахьи Ибрагьим Шагьмарданов багъри гъулаз инвалид духьну гъюру. Ватанпервервал улупури душман пуч апIуз, ва гъалибвалик чан пай кивуз ният гъапIу Ибрагьим Шагьмарданович Ватандин Аьхю дявдин кьюбпи дережайин орден тувбаз лайикьлу гъахьну. Думу гьацира «Германияйиин гъалиб хьпаз лигну», «ВОВ-диъ игитвалин зегьмет зигбаз», «Зегьметнан ветеран», Ватандин Аьхю дявдин юбилейирин медаларин сагьиб ву.
Мялим. Фукьан уччвуб ва кIваз хуш вуйи гаф дарин! Ибрагьим мялимдин гьацI уьмур багъри гъулан мектебдиъ бабан чIалнан дарсар киври ва жара предметарра гьюдюхюри гъубшну. Чан юкIв али кеспи кIули гъабхури, баяр-шубариз аьгъювалар ва тербия туври, насигьятнан сюгьбатар апIури, Ибрагьим мялимди гьам мектебдин коллективдин, гьамсана гъулан жямяаьтдин арайиъ аьхю гьюрмат гъазанмиш гъапIну.
Табасаран чIалнан ва литературайин тажрубалу мялимарикан сар вуди гъахьи Ибрагьим Шагьмарданов ккергъбан классарин изложенйирин гъварчнан авторра вуди гъахьну. Табасаран алфавит яратмиш гъапIу Темирхан Шалбузовдихъди, профессор Бейдуллагь Ханмягьямадовдихъди табасаран чIалнан гьякьнаан Ибрагьим мялимди гъуху гюрюшариъ чIал такабурвализ ва марццивализ хпан дугъан теклифариз ужуб ва заан кьимат туври гъахьну. Дугъан баркаллу ляхин гъулан мектебдин коллективдиз нумуна вуди гъабхьнийи. Дугъан зегьмет районойин ва республикайин халкьдин образованиейин Министерствойин терефнаан багьалу савкьатариинди, пулин пешкешариинди, грамотйириинди швнуб-сабан лишанлу дапIна.
Ибрагьим мялимди киву бабан чIалнан дарсарикан кIуруси гъабхьиш, дугъу, ахтармиш апIурайи тема лап дериндиан аьгъю шлуганси, кIваин гъубзруси, ккунийкIан сабсан ражари дугъу ктибтуз кIуруганси, тувуйи. Хъа дарс гьерхруган, цIийиди кIурайибдихъди гъушу темйирианра суалар туври, темайин мяна мюгькам апIувал арайиз хури шуйи. Дугъан эсерар кIваълан апIувал – учу мялимдиз ич савкьат вуди гьисаб апIуйча.
Ибрагьим Шагьмарданов – неинки Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи, мялим, гьацира табасаран миллетдин вари республикайиз машгьур вакилра, шаирра, писателра ву. Дугъан шаирвалин вая литературайин яратмишарин асас темйир: дявдин гьядисйир, Ватан ккунивал, гъулан зегьметкеш’вал, цIийи наслиз тербия тувувал ва ватанпервервал гъазанмиш апIувал ву. Дугъан шаирвалин художествойин литературайин ирс гъийин насли кIваин уьбхюра, дугъан эсерар мектебариъ, урхбан кьялан ва заан идарйириъ ахтармиш апIура, хъа чапдиан адагънайи дугъан китабар табасаран миллетдиз ужуб савкьат вуди гъузди. Дугъан яратмишариъ табасаран халкьдин гъир’ят-намус, кьисмат, хасият, уьмрихьна лигувал, аку гьиссар ва хиялар рякъюру ва ачухъ апIуру.
Табасаран литературайин уьмриъ ва поэзияйиъ гафнан устадар цIиб адар. Гьадрарин арайиъ Ибрагьим Шагьмарданович улхьан жергйириъ гъахьир ву гъапиш, узу ягъалмиш даршул. Фицики думу учвтIан аьхюдарихъди, зигьимлударихъди, дурарин гаф бисури ва уьмриз кечирмиш апIури, табасаран литературайин диб диврайи писателарин зегьметназ кьимат туври, табасаран чIал, литература ва поэзия, жара яратмишар улихьна гъахбан гьиссар фикриз гъадагъури, гафнан устадвалин рякъюъ учIву кас ву. Дугъан яратмишарин чIал, хатI, шиърарин хъпалгувал Чирагъ нирин шидси акуди, цIалцIамди рякърудар, урхрударик аьшкь капIрудар ву.
Ибрагьим Шагьмарданович, яратмишарин рякъюъ учIвну, поэзияйиин машгъул духьну, бикIбарин жавабдарвал гьисс дапIну, бицIидариз ва яшлуйириз, шадвализ ва пашманвализ, хайир-шейирназ, дявдиз ва мясляаьтназ тялукь ва хас вуди зегьмет сарф гъапIу шаир ву. Дугъан эсерариъ юкIвар сатIи апIру мюгьюббатнан, пашманвалин ва шадлугънан гьиссар ачухъ апIури, дурар урхурайир уягъ апIру фикрихъна хуру. Гьякьикьатдиъра гьаци ву. Мисалназ, узу 5-7-пи классариъ ич гъулан мектебдиъ урхурайи йисари, Ибрагьим мялимди чан яратмишарихъ хъпехърудариз дарсарин кьяляхъ дийигъбан теклиф апIуйи. Учу дикъатниинди хъпехъури, дугъан бязи шиърар кIваълан апIури, нубатнан гюрюшариъ дурар кIваъланди урхури шуйча. Белки, дугъан бай, шаир Шагьвеледра гьадму йисарин фикрари аргъаж гъапIур ва шаир гъахьир вушул!
Ибрагьим Шагьмардановичдин яратмиш апIбарин рякъ акуб ва яркьуб ву. Дугъан шиърар урхру касдин хиялари, фикрари хлинццар гьатIарццуру дурар. Дугъан эвелимжи яратмиш апIбар Хив ва Табасаран районарин газатариъ, литературайин альманахариъ, «Дагъустан дишагьли» журналиъ, бицIидарин «Ппази» журналиъ гизаф чап апIури гъахьну. Дугъан поэзия чан тематикайиинди, художествойин лишнариинди, бикIбан чIалниинди халкьдин поэзияйиз гизаф багахь ву. Дугъан яратмишариъ неинки халкьдин уьмур, гьацира халкьдин рюгь рябкъюру.
Шаир Ибрагьим Шагьмарданов поэ-зияйин «Штун кIулар», «Бахтнан хяд», «ГвачIиндин рякъ», «Жилиз икрам» кIуру ва жара китабарин автор ву. Гъи дурарикан табасаран чIалнан дарсариъ ихь районарин ва шагьрарин мектебариъ мянфяаьт ктабгъура. Ибрагьим Шагьмардановдин аьхиримжи «Жилиз икрам» кIуру китабди дугъан поэзияйиъ хусуси йишв бисура. Дидиъ чап дапIнайи шиърариъ Ватандин Аьхю дявдиъ жанар гъитну, кьяляхъ дяргъи жиларин хпарин (ачIни дишагьлийирин) уьмрикан, фронтдиан гъафи кагъзарикан вахтариз гъилигу читинвалар улупура. «Ишураза» ччвур тувнайи шиъриъ шаири гьамци кIура:
«Гюллйирин цIи жанар гъургу,
Ччвур имиди, учв гъудургу,
Гъабалгу хал, шадвал дургу
Асланарихъ ишураза».
«Кьяляхъ гъафундариз», «Васият», «Яв дюъйир сабаб гъахьундайиш» шиърариъ шаири мюгьюббатнан эйсйир дархьи, сифте мюгьюббатнан сирар тувну, хъасин дидин ачрар дадана Ватан бадали сарф гъапIу жигьилар улупура.
Шиърарин ва поэмйирин «Жилиз икрам» кIуру китабдиъ шаири варитIан важиблу йишв «Уьзденарин женг» поэмайиз жара дапIна. Дидин кIулин игит Кьалухъ Мирза ву. Дупну ккундуки, саб кьадар яшнаъ айи табасаран миллетдин вакиларин арайиъ Кьалухъ Мирзайин ччвур аьгъдрур агуб читин ву. Хъа дугъан ччвур арайиз адабгъу, дугъан ирс ахтармиш дапIну, цIийи девриз бахш гъапIу шаир Ибрагьим Шагьмарданов ву.
«Уьзденарин женг» поэмайиъ шаири Кьалухъ Мирза кIулиъ ади дагълу халкьарин дестйири Ирандин шагь Надирин чапхунчйирихъди женгнаъ гъазанмиш гъапIу ватанпервервал, игитвал, тешкиллувал ва гъалибвал улупура. Шаири бикIура:
«Думу дявдиъ гъалиб гъахьну дагълуйир,
Магълуб гъабхьну гьюкум шагьдин Ирандин.
Магълуб гъахьну алчагъ шагьдин чапхунчйр,
Гъалиб гъабхьну сабвал дагълу халкьарин».
«Жилиз икрам» китабдиъ чап дапIнайи «Имам Шамил» поэмайиъ Ибрагьим мялимди, худлиз тербияра туври, улихьдин вахтарин паччагьди агьалйириина гъахьи аьрваларикан, дагълуйир азад апIбан паччагьлугъдихъди гъубху женгнакан, дугъан кьушмариз имам Гъазимягьямад кIулиъ ади женгчйири ккапIу гучIнакан, имам Шамилин хизан алдауваликан ва дагълуйирин адлуваликан тяриф дарапIди, гъабхьиганси ачухъди кIура. Автори паччагьдихъди ва дугъан кьушмарихъди къанна хьуд йисантIан артухъ вахтна гъубху дявдиъ дагълуйирин ва дурарин кIулиъ айи Имам Шамилин игитвал, дагълуйирин гьякьлу женг ва намус лигру гюзгдианси рябкъюрайиваликан къайд апIура.
Ибрагьим Шагьмарданов неинки мялим ва шаир, думу гьацира гъулан мяишатдиъра зегьмет гъизигу кас ву. Яргъил гъулан К.Марксдин ччвурнахъ хъайи колхоздиъ, хъасин «Юзбеговский» совхоздиъ, Яргъларинна Ккугъ гъулан колхозар кидикьну гъахьи девриъ, йиз кIваин илмийиз, инвалид вушра, хьадан тятIиларин вахтна, вари гъуландарихъди думура чюлин ляхнариъ иштирак шуйи. Иган убгувал, хяр убшвувал, укIан таййир дивувал дугъу чан кесписи гьисаб апIуйи. Къайд дапIнайи ляхнар тамам апIбаъ Ибрагьим мялим, кIулиъ ади, «гьавай-гьавай, баяр», кIури, ляхин улихьна гъабхбаз шерик шуйи.
«Уьл – варибдин кIул ву» кIуру тахаллус фикриъ ади, колхоздин игнар ургру вахтна, Ибрагьим мялимди колхоздин чюлин бригадирихъди, мягьсуларин кIулар уч апIру мектебдин ученикарин бригадйир (классариинди) тешкил апIуйи. Дурариз зегьметнан йигъар дикIуб ва зегьметназ гъилигу гьякьра тувуб ккун апIури, жавабдарвал чаина гъадабгъуйи. Классарин бригадйирин арайиъ талитар тешкил апIуйи. Гьамциб тешкиллувалин ляхни зегьмет зигбахьна гьевес за апIуйи, урхурайидарин арайиъ ватанпервервал ва гьюрмат заан дережайиз хуйи.
Гьелбетда, Ибрагьим мялимди чюлин ляхнарихьна чахъди чан хизандин вакиларра жалб апIуйи. «Хьадан чюлин ляхин жвуван хулан ляхинси гьисаб дапIну ккунуду. Гьаци дархьиш, сурсат пуч шулу, думу вахтниинди хилиз гъадабгъну ккунду», – кIуйи дугъу, жямяаьтдин улихь ихтилатар, сюгьбатар апIруган. Гьаддиз гъулан агьалйири, дугъаз аьхю гьюрмат апIури, туврайи теклифариз аферин кIуйи ва чухсагъул мялум апIуйи.
Гьюкуматдин политика, жямяаьтлугъ дигиш хьуз хъюгъиган, вари йишвариъси, Яргъил гъулан гизаф агьалйирра, хал-йишв дипну, гъирагъ-бужагъдиз удучIвну гъягъюз мажбур гъахьнийи. Хъа Ибрагьим Шагьмардановдиз Дербент шагьур кьисмат шулу. КIул’инди чан хизандихъди удучIвну гъафи дугъаз Дербент бегелмиш шулу, чан таяр, дявдин иштиракчйир, гъуландар, дяркъну ккунидар дугъан багахьна гъюру.
Магьа саб вакьиайикан дибрикIди гъитуз шулдар. Ична Ибрагьим мялимдин хуларин арайиъ саки 200 метртIан манзил адайшул. Сад йигъан хябяхъган узу ляхниан гъюруган, ич хулаъ Ибрагьим мялим, Зилимхан Герейханов, Мирзабег Айдемиров ва йиз адаш Шабалай чай убхъури дуснайи. Хуш-беш, гьерхбар-хъерхбар апIбахъан, Ибрагьим мялимди гъапи: «Шакнан махьан, Гъазимягьмад, уву бикIурдаш, гьаму учу юкьридра Ватандин Аьхю дявдин иштиракчйир вуйиб аьгъявуз, гьамрарикан материал гьязур апIурза ва лазим йишваз чап апIуз тувдиза».
– Башюста, мялим, – дупну, рази гъахьиза.
Амма думу материал гьеле гъира улариз гъябкъюндариз. Рябкъру гьялариан, хъасин дупну, дипуб гьаци кагъзарик гъубзганси ву. Белки, думу дикIбар дугъу чан таярин, жигьиларин арайиъ, чан сюгьбатариъ, гюрюшариъ ишлетмиш гъапIуншул! Ибрагьим мялим 1995-пи йисан чан 81 йис кечирмиш шулайиган, рягьматдиз гъушну.
Гъи думу кIваина хури, дугъан дявдиъ гъизигу зегьмет, мялимвалин, поэзияйин бажаранвал, рюгь, яратмишарин ирс табасаран миллетдиз нумунади гъубзрувалиин шаклу дархьа.
Дербент шагьрин администрацияйин 2005-пи йисан адабгъу къарарниинди, Ибрагьим Шагьмарданов яшамиш гъахьи ва чан яратмишар дюзмиш гъапIу хуларин цалик думу кIваин уьрхру шикил кайи мармардашдин кьул кебхна.
Шиклиъ:
1.И.Шагьмарданов.
2. Табасаран чIал кивру мялимар пишекарвалин дережа за апIру курсариъ. Мягьячгъала, 1951-пи йис.
И.Шагьмарданов – сабпи жергейиъ гагвлахъан арчлахъинди кьюрпир
