Гюльнара Мягьямедова

Набалугъариз тербия тувуб сабанра рягьят ляхин вуди гъабхьундар. Хъа гъийин девриъ му ляхин хъана гъагъи дубхьна, гьаз гъапиш улихьна вахтари тувру тербия гъийин жигьилариз кпалгурадар. Гьамусдин жигьиларин юкIв, рюгь уьмрин къурхулу шартIариъ гьарган дючIюбкьну шула. Чпин уьмриъ саб лайикьлу рякъ дибрихъу жигьилар, саб даш саб ляхниз яракар хьуз ва инсанарин фикир чпиина жалб апIуз ккунди, ужуб ва гъагъи ляхин чпиан удудукьри, кми-кмиди къанундиз аькси вуйи рякъяриъ ахьра. Гьаддиз иллагьки гъийин заманайиъ бицIидариз артухъ фикир тувуб, манишин, ккунивал улупуб лазим шула.

 

Психологияйин ва педагогикайин литературайиъ тасдикь апIурайиси, бицIириз тербия тувбак хизанди кивну ккуни пай жарадарихьан сарихьанра кивуз шулдар. БицIидар вари терефарихъан лазим вуйиси аргъаж хьпан бадали, дурариз абйир-бабарихъди сигъ аьлакьа чарасуз ву. Францияйин машгьур тарихчи, шаир ва гьюкуматдин гъуллугъчи Ламартинди гъапну: «Фагьмин мялим мектеб вуш, рюгьнан мялим хизан ву».
Набалугъарин тахсиркарвалар, писвалар ихь уьмриъ фукьан вушра алахьура. БицIи вахтна гъюдли юкIв айи, жарарин язухъ зигру баяр-шубарикан хайлиндар, аьхю шули, чIуру хасиятнан инсанариз илтIикIуру. Набалугъариз, намуслувалин, эдеблувалин къайдйир чIур апIури, тахсиркар шлубра аьгъяди, чIуру ляхнарихъна гъюз гьаз юкIв шулу? Думу суалариз жаваб туври, РФ-дин МВД-йин сайтдиъ абйир-бабариз гьамцдар теклифар дивра.
Вари бицIибдилан ккебгърайиб ву – мектебдиъ дарсар ккадаъбалан, дарс дудрубгъбалан, чаз бирмиш гъапIуб тамам дарапIбалан, азад вахт гизаф айивалилан, фтихъкIа юкIв хъади, чарасуз дид*ин машгъул хьуз ккунивалилан. Гьамци набалугъ баяр шулугъар апIуз, гъапибдихъ хъпебехъуз, угъривал апIуз хъюгъру. Мидихьна хизандиъ кми-кмиди арайиз гъюру гъалмагълари бицIирин психикайиз чIуруди тясир апIуру. Гьациб аьгьвалатнаъ юкIв улдубчвуз ккунди, набалугъ баяр чIатан тясирлуваликк ухди ккахьру. Абйир-бабарин наразиваларинна бицIидарин къайдасузваларин арайиъ сигъ аьлакьа а. БицIидар аьхюдарихъ хъпехъури адрувалин себеб гизафси хизандиъ адашна дада чиб-чпихъди албагну адрувал ву.

Набалугъдин хасият фициб шулуш, дугъан кIваз фицдар фикрар гъюруш ва гьацира дугъу фтинкIа язухъ зигуб, дугъаз ухди хъял гъюб, ккун ва даккун хьуб абйир-бабарилан асиллу шула. БицIидарихъди деъну китабар урхруган, эдеблувалинна къайда дюбхну ккунивалин сюгьбатар гъахруган, абйир-бабари бицIидарихъди жавабдарвалин, гьарсар касдин гардандиъ айи буржийин месэлйир гъитIирккури ккунду.
Хизандиъ набалугъарихъди къанун чIур апIбан хатIалуваликан ктибтуб аьхюдарин буржи ву. Бали-шуру тахсрар апIруган, адашдина дадайи тербия тувбаъ чпи деету гъалатIар дагну ккунду. Аьхюдаринна бицIидарин арайиъ шлу аьлакьйир хизандин тербияйин бина ву.
Мектебдин заан классариъ урхурайи баяр-шубарин хасиятнаъ намусну, буржийи, дуствали, сар-сарихьна вуйи эдебнан тIалаблували асас йишв бисуру. Дурари сабпи йишв’ина дарсар ужуди урхурайидар адагъурадар, дустран дирбаш’вал, кьягьялвал, читин дюшюшдиъ кюмек тувуз гьязур вуйивал ва гьацдар жара хасиятариз заан кьимат тувра. Набалугъариз дуствал гизаф багьа ву, хъа дустар жара хьували кьюбиб терефаризра хажалат хуру. 15-17 йисаъ айидариз хизандинра, жямяаьтлугъдинра терефнаан артухъ фикир лазим ву, фицики дурарин хасият гьелелиг мюгькам дубхьнадар, дурари живанари жямяаьтлугъдин арайиъ чпин лайикь йишв дибиснадар. Думу вахтна адашдинна дадайин гафназ туврайи фикир цIиб, багахь хьайи дустарин тясирлувал артухъ шулу. Гьаци вуйиган, жямяаьтлугъдин арайиъ айи къайдйириз аьксивал улупуз мумкин ву.

Набалугъари тахсиркарвалар апIбан асас себеб къанундихьна гьюрмат адрувал ву. Абйир-бабарин терефнаан гюзчивалра цIиб гъабхьиган, азад вахт гизаф ади, тIагъруди айиган, набалугъар шулугъар апIуз, ички убхъуз, кючйириъ кчIихбаригъ гъючIвуз, нукьсан гафар апIуз хъюгъру.
Эгер абйир-бабаринна бицIидарин арайиъ аьлакьйир албагнадаш, дурар чиб-чпихьан ярхла шулу. БицIирин гафарихъ дикъатлуди, гъавриъ шлуси хъебехъай, вуш-дарш учву кIурубдиин мидийигъанай. Веледдиз ичв уьмрикан кидибтай, дугъахъди ачухъ сюгьбатназ рази вуйивал улупай. БицIирихъди багахьлу аьлакьйир урхяй, ичв веледдихъди гафар апIуз гьарган вахт айивал улупай. Дугъан улихь тамам апIуз даршлу шартIар мидиванай, фуну ляхинра сатIиди апIуз чарйир агай. Ичв бицIидарин дустарихъди таниш йихьай. Ичв веледдиз чан таяр фицдар вуш, гьадрариз ухшар айир хьуз ккунду. БицIириз гьарган ичв кюмек лазим вуйиваликан кIваълан магьапIанай. Ужудар гъиллигъарин чешне улупай: ичкийин, папрусин, бязи дармнарин зарарнакан кидибтай. ГучI маккапIанай, бицIир ичв гафарихъ хъугъруси гъитай. Хизандиъ шулайи гьядисйирихьан велед ярхла мапIанай: бедбахтвал гъабхьиш, диди аргъаж шулайи касдин рюгь ижми апIуру, пулин кьитваликан аьгъю гъабхьиш, мадар апIуз дубгъуру. Набалугъ ужубдихъдира, харжибдихъдира танишди ккунду.

БицIириз ккунибра гьаммишан мапIанай, дугъу гележегдиъ алахьу читинвалариан удучIвуз дубгъну ккунду. Аьхюдарин вазифа бицIирикан ужур аьхюр хьуз кюмек апIуб ву, гьаммишан жвуваз ккунибси даршлувалин гъаврикк ккаай. Уьмрин читинваларихьан уьрхюри, бязи вахтари абйир-бабари бицIир уьмрин тажруба ва чан хусуси рякъ адарди гъитру.
Хъа веледдикан хъял гъафиган, дугъаз нукьсан гафар (темпел, алчагъ, берк) дупну ккундар. Дицисдар гафари набалугъдик хъял капIру, ва думу имбубсан учвхьан ярхла апIуру.
14-16 йис тамам гъабхьихъантина гъапIу тахсиркарвалихъан административ ва уголовный жавабдарвал гъабхрувалин ичв веледар гъаврикк ккаай.