Вари Урусатдин «Гьарар – чIиви табиаьтдин ядиграр» программайин сайтдиъ 2020-пи йисандин варитIан машгьур гьар ктабгъбан бадали, 1-пи майдихъан мина сесер тувувал ккебгъна. Дидин натижйир 1-пи октябрихъан йивиди.
2017-пи йисхъан мина Урусатдин Федерация Европайин йисандин гьар ктабгъбан вари халкьарин машгьур конкурсдиъ иштирак шула. Думу конкурсдин метлеб – гизаф йисар духьнайи гьарарин мяналуваликан мялуматар тувувал, дурарин девлетлу тарихдикан ва инсанарихъди вуйи аьлакьйирикан ктибтувал ва табиаьтдинна культурайин ирс вуйи гьаму гьарар уьрхювалиина инсанарин фикир жалб апIувал ву.
Цци конкурсдиъ ихь республикайин терефнаан Дербент шагьрин тарихи жвумийин мистан гьяятдиъ аргъаж шулайи, 283 йис яш дубхьнайи ригъ алабхъру терефнан платан иштирак шула, ва дидхъанди гъийин йигъаз варитIан гизаф сесер тувна – 9500, ясана 64% сесер.
Табасаран райондин аьтрафариинра гизаф йисар духьнайи, чпин аьхювалиинди ва уччвувалиинди табиаьтдин утканвал тасдикь апIурайи гьарар цIиб алдар. Гъи узуз Табасаран райондин Жвулли гъулан аьтрафариин али «Уччву Пирп» кIуру гьарикан ктибтуз ккундузуз. Гьяйифки, жвул’арин ккуни Уччву Пирп ебццура.
«ЦIийи йишвар» кIуру хярар ич Аьлимирза абайиндар вуди гъахьну, – ккебгъну чан ихтилат Жвулли гъулан агьали Агъариза Гьяжимирзаевди. – Думу вахтари уршвру хярариъ яркур хьуз гъитри шулдайи. Эгер хяр марцц дарапIиш, гъирагъдиъ айи яркур улубчIвуйи. Багахь хьайи ярквраъ гизафси аьхю шулайидар мяхъюн ва гъурдин гьарар вуйи. Думу яркврар марцц апIувалра лазим шуйи. Хяран гъирагъдихъ аьхю шулайи яркврариъ гьарар швнуб-саб метлебнандар шуйи. Гизаф гьарар кьюрдну пичраъ ургуз алдатIуйи, дурарин кюлер-дурчар уьлер уржруган дирнариъ цIа апIуз хури шуйи. Ужуб дюзи гьар хулар апIру касдиз чарасуз лазим алат ктапIуз гъибтри шуйи.
Жвул’арин гъулахъ гизаф яркврар, хярар, сивар хъа. Амма хярариз гъягъру рякъяр читиндар ву, гагь за хьувал алабхъуру, гьагьсан ямаж кайи йишварик кучIвувал. Улихьган мал-къарайиз укI гьязур апIувалра читинди алабхъуйи. Гьамус гизафдар машинариъди хярариз гъягъюри шулу.
Абайин хяран багахь пирпун гьар аьхю шула. Аьлимирза аба учв аьхю уста вуйи, дугъу хулар апIруган ишлетмиш апIуз лазим шлу гьарариз хъайивал апIури, дурар марцциди ягъал хьпан бадали, артухъ вуйи кюлер ктIурчури гъахьну. Абайин ихтилатариинди, дугъу Уччву Пирпун гьариз хъайивал апIуз хъюгъруган, дидин ягълишин 2 мити дубхьнайи (саб мити – 3,5 метр). Дидин гъвалахъ кьюбсан пирпун гьарар хъади гъахьну. Устайин думу гьарар 10 метр алди ягъал шлуси гъитуз фикрар ади гъахьну, саб гьар алдабтIиган, дидкан хулариккна шубуб мити апIуз шлуганси.
Думу вахтари агьалйирин хусуси хярариъ гизафдарин чпин бакарназ гьацдар гьарар ади гъахьну. Колхозар арайиз гъафиган (думуган жвул’ар Хив райондин дахилнаъ айи), райондиан гьарар алдатIуз ихтияр тувру билет хьайидар гъюз хъюгънийи, кIур. Дурари ГъуштIил, Гъвандикк, Яракк фермйир тикмиш апIруган, яркврариъ айи ишлетмиш апIуз шлу гьарар алдатIури гъахьну. Гьамци, Жвулли гъулан хайлин яркврарианра алдатIну гьарар гъухнийи, кIур.
Хъа Уччву Пирпун гьарик кучундайи, фицики дидин кIажари ригъ али йигъан ужуб сирин тувуйи. Гъул’ан хярариз гъягърудар ЦIийи йишвариан зина ккудучIвури шуйи. Уччву Пирпун исикк рягьятвал гъададабгъди, инсанар ярхлаъ айи хярариз гъягъюри шулдайи. Дидин кIажари инсандиз кьувват тувуйи, гьарин сирникк дусиган, кIвазра рягьят шуйи. Гизафдари Уччву Пирп гирами гьар ву кIурира шулу. Дидин гирамивал гьаддиъ аки, гьаму кьадар инсанариз рягьятвал гъадабгъуз мумкинвал туву жара гьар ихь ругариин алдаршул.
Гьарин 300 йистIан артухъ вушул. Гьамус гьар лап кьаби дубхьна. Хъайивал адрувалиан думу ебццура. Дидин тан лап ацIуб ву. Гьарин кьаблик гъулаъ бабкан гъахьи гизаф агьал-йирин йисар-йигъар каъна. Гьацдар дикIбар каъруган, гьариз зарар шул кIури, фикир апIурдар.
Му гьар Дагъустандиъ айи машгьур гьарарин жергейиъ ади ккундийи. Хъа гъулхьан ярхлаъ айивал ва дидихьна рукьуз читинди вуйивал себеб духьну, Уччву Пирп гьадму жергейиъ абхънадар», – ккудубкIнийи чан ихтилат Агъариза Гьяжимирзаевди.
Магьа хьадра улубкьну. Жвул’арин гъулаъ имбу агьалйири, хярариз гъягъруган, гьарганси гьамусра, Уччву Пирпун гьарикк дусну, рягьятвал гъадабгъиди. Инсанарин жандизра, кIвазра рягьятвал, сирин тувру Уччву Пирп, аьсрариинди яшамиш йибхь!
