(П.К. Услари «Табасаран чIал» китаб дибикIну 145 йис хьпахъди аьлакьалу вуди)   Табасаран халкьдин тарих, яшайиш ва чIал аьгъю aпIури гъахьи урус аьлимарин арайиъ Петр Карлович Услари иллагьки аьхю йишв бисура.     П.К. Услар 1816-пи йисан Тверской губернияйин Вышневолоцкий уезддин Курово кIуру гьулаъ бабкан гъахьну. Дявдинна инженервалин училище ккудубкIбалан кьяляхъ, думу 1837-1840-пи йисари Дагъустандиъ...

    Табасарандин ригъ удубчIвру терефнаъ айи Жалгъан дагъдинна Каспий гьюлин арайиъ айи ккуру йишв’ин, яна дагъдин гъарзаринна Каспий гьюлин гъюдучIвру урнаригъ, Дербент шагьур ерлешмиш дубхьна. Иранлуйир Дагъустандиз гъяйиз думу шагьур али йишв’ин табасаранлуйирин Урнигъ кIуру ччвур али гъул алди гъабхьну. Халкьдин мелзналан вуйи хабрари шагьидвал апIурайиганси, думу гъул гьамусдин Нарин-гъала али йишв’ин ва Каспийиз...

    Дагъустан вари Урусатдиъ культурайин багьалу ирс айи, архитектурайин, культурайин ва тарихи кюгьне ядиграрин аьтрафси гьисаб апIура. Республикайиъ 9 агъзурихьна культурайинна тарихнан ядиграр гьисабназ гъадагъна, дурарикан 365 ядигар Табасаран райондин аьтрафариин ерлешмиш духьна.   Кьюбпи Швейцария   Ухьу, Табасаран район рес-публикайиъ варитIан успагьи йишв ву, гъапишра, я гъалатI шулдархьу, я ухьухъди гьюжат апIрурра хьидар....

  Дагъустан, чIаларин гъарзун чIулси, дуствалин гъалара ву. Гьаци, мушваъ сумчIурилан зина миллетар, арайиъ сабвал, дуствал ва мясляаьт уьбхюри, швнуб-саб аьсриъ яшамиш шула. Гьамциб гвачIин-хябяхъ айи районарикан саб Хив районра ву. Магьа, район арайиз дуфну, ккудушу 85 йисандин арайиъ сабси яшамиш шулайи кьюб миллетдикан саб сес-дих гъирагъдизди гъабхьундар. Я гележегдиъра хьибдар.     Июлин 26-пи...

    Гъийин девриъ дагълу халкьарин улихь гьял апIбаз ккилигурайи месэлйирин кьадарну вари жямяаьтлугъдик гъалабулугъвал кипра. Жямяаьтлугъдин дуланажагъ улихьна гъабхбан, яшайишдин ужудар шартIар яратмиш апIбан бадали, гьюкуматдин улихь-кIулихь хьайидари хайлин зегьмет зигура, амма фукьан зегьмет гъизигишра, агьалйирин вари игьтияжар сабси гьуркIуз шуладар.  Агьалйирин яшайишдин шартIар ужу апIбан бадали, дурарин улихь ужур, жавабдарвал кайи инсанра духьну...

    Гъи республикайин саб хайлин гъулариъ штун месэла лап учIруди улихь дийибгъна. Гьацдар гъуларикан саб Хив райондин Мажвгларин гъулра ву. Мектебдин мялимар ва бицIидарин багъдин тербиячйир, гъулан администрация ва гъулан агьалйир штун гьякьнаан швнуб-саб ражари райондин, респуб-ликайин гьякимарихьна илтIикIну. Амма гьар ражну дурар, гафарихъди тухъра ва иццидар гафариинди штухъдира тямин апIури, гьаъри гъахьну.  ...

        Артмиш шулайи наслар тербияламиш дапIну, дурар гьякьлу рякъюъ тIаъбан месэла гъийин девриъ варитIан важиблуб ву гъапишра, ухьу ягъламиш шулдар. Фицики, уьлкейиъ гъягъюрайи гьяракатариз фикир тувиган, арайиз гъюрайи хайлин месэлйир гьарсар касди, асас вуди жигьилари, ватандаш’валин тереф уьбхюваликан, дурарин рюгьлувалинна эдеблувалин тербияйин, мили ирс аьгъюваларин дережайикан асиллу шула.       Фунуб...

    Гъи Дагъустандиъ табиаьтдин варитIан уткан, такабур тарихи йишвар агбан, душварихъди аьлакьалу вуйи тарихи гьядисйир лап бинайиан ва дериндиан аьгъю ва туриствалин рякъяр гьязур апIбан жанлу ляхин гъябгъюра.      Хив райондиъ туризм фици артмиш шулаш, ляхин улихь гъябгъбан бадали фицдар уьлчмйир кьабул ва натижайиъ фицдар хъуркьувалар арайиз гъюраш аьгъю апIбан бадали, улихьна йигъари...

      Узу Табасаран райондин Дагъни гъулаъ яшамиш шулаза. Йиз гъул Рубас нирин гагул терефнаъ дагъдин машнак ерлешмиш дубхьна. Думу ЧуркIул мягьялик кабхъра. Дагъни гъул Кувагъ, Заан Гюгьрягъ, Акъа, Гисик гъуларихъди сяргьятламиш дубхьна. Мушваъ яшамиш шулайи инсанарин кьадар думукьан аьхюб дар. Гъийин йигъан гъулан агьалйирин кьадар шубудваржна йицIихьуб нуфус ву.   Дагъни гъулан хайлин...

    Табасаран халкьдин культурайикан улхруган, сабпи нубатнаъди кIваина гъюрудар халачйир ву. Халачйириинди ихь халкь вари дюн’яйиз машгьур гъабхьну. Амма гъийин девриъ халачйир урхури имбудар сар-кьюр кастIан дар. Йиз фикриан, эгер мициб аьгьвалат гъубзиш, гележегдиъ думу сяняаьт ихь халкьдин арайиан зат имдарди дубгиди.     Улихьна йигъари «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз Гьюкуматдин Табасаран драмайин театрин...