«Табасарандин нурар» газатдин редакцияйина ДГУ-йин филологияйин факультетдин урус чIалнанна дагъустан чIаларин отделениейи йитIнайи йикьрариз асас вуди, аьхиримжи йисари хьадан вахтна табасаран студентари багъри газатдиъ чпин урхбан практика гъабхура. Гьар йисан учу дурариз жюрбежюр табшуругъар туври шулча – текстар таржума апIувал, жвуван кIул’инди макьалйир дикIувал, интервью гъадабгъувал ва гь.ж. Цци студентариз кьюб-шубуб асас темйириан газатдиз макьалйир дикIбан теклифар дивунча. Гьадрарикан саб тема «Ватандин Аьхю дяви гъийин наслин улариинди» вуйи.
Исихъ му темайиан студентарин фикрарихъди таниш хьуз газат урхурайидариз теклиф вуйич.
Ватандин Аьхю дявдин шил халкьдин фикриан дубгидар
Саният Платова, ДГУ, 4-пи курс
Гъалибвалин Йигъ вари халкьдин кIваан гъюрайи шадвалихъди, уьлке-йихьна вуйи марцци ккунивалихъди, Ватан бадали гъийихдарин нивгъарихъди ва пашманвалихъди абцIнайи, багахьлу инсанарин ва ихь гьюкуматдин гъюзимбу уьмур бадали азадвализ гъахи гъурбнарихъди лишанлу дапIнайи машквар ву.
Гъийин йигъан дявдин темайин метлеблувал аьхюб ву ва думу артухъра шула, гьаз гъапиш думу гьядисйирин шагьидар йигълан-йигъаз цIиб шула, ва гьаддиз дурарин гьунарар кIваин уьбхювал ихь чарасуз буржи дубхьна.
Дупну ккундуки, гъийин насларин Ватандин Аьхю дявдихьна вуйи рафтар жюрбежюрдар ву, дурар думу ярхла гъамлу дявдин гьядисйирин гъавриъра гьар жюрейиинди шула. Шлиз-вуш бицIидиган чпин абйир-бабари дявдин вахтарикан ктиту ихтилатар гъеерхьну ва гъира дурар кIваин уьрхюра. Хъа аьхюну пай жигьилариз, гьяйифки, дявдикан лап цIибдитIан аьгъдар .
Кьюд-шубуд йигъ улихьна телевизориан саб передачайиъ гъийин баяр-шубарихьан дявдикан гьерхри гъябкъюнзуз. Дявдикан вуйи суалари аьхюну пай жигьиларин юкIвариъ саб хиялкьан жанлу апIурадайи, думу кIваълан гьархуб гьич, дурариз гьамциб дяви гъабхьиваликанкьан хабар адайи. Саспидариз дяви фила ккебгънуш ва ккудубкIнуш аьгъяйи, хъа артухъ фукIа пуз шуладайи. Багъри уьлкейин тарихнакан вуйи аьгъювалариъ айи гьаму ичIи йишвар, абйир-бабари туву тербияйиъ деету гъалатIар ву кIури, фикир вуйиз. Фицики, лигру гьялариан, абйир-бабари чпин веледариз дявдикан фукIа ктибтури адар, фициб аьхю кьиматниинди ихь абйир-бабари думу Гъалибвал гъазанмиш гъапIнуш, аьян апIурадар. Гьаз? Гьаз гъапиш, дурари му аьгъювалар чпин веледариз лазим дарударси гьисаб апIура.
Гьаму жюрейиинди йислан-йисаз гьамусдин насларин дявдикан айи аьгъювалар цIиб шула. Гьаци вуйиган, ухьу, гьамусдин жигьилари, думу дявдин игитар кIваин дюрхну ккунду, дурариз дерин гьюрмат ва заан кьимат тувну ккунду ва ухьлан тина гъюру насларизра Ватандин Аьхю дявдикан мялуматар гъитну ккунду.
Сабсан дюшюш кIваин шулайиз. Сач, узу багъри мектебдиз гъушиган, душваъ 7-пи классдиъ урхурайи сар шурхьан, дугъаз Ватандин Аьхю дявдикан фу аьгъяш, гьерхунза. Дугъу гьамциб жаваб тувнийи: «Учуз дявдикан саб дарснаъкьан ктибтури адарчуз. Ич дявдикан аьгъювалар яркьу шули адарич. Фукьан учу гъурхишра, фукьан фикрар гъапIишра, думу вахтнан инсанарин хиялар, фициб азиятнакк дурарин юкIвар ккади гъахьнуш, ухьхьан гьич гьисс апIуз даршул».
Дяви гизаф хяви шейъ ву. Ва думу сарун текрар дархьбан бадали, ухьу дявдин йигъар кIваин уьрхюз ва Гъалибвализ лайикьлу кьимат туври гъузуз чалишмиш духьну ккунду!
Ватандин Аьхю дяви …
Раисат Исаева, ДГУ, 3-пи курс
Му гафар гьарсар касдиз пак вуди ккунду. Му дявдин гьядисйир ухьхьан фукьан ярхла гъахьиш, думу йисарин игитвалин шагьидвалар ухьуз гьадмукьан багьа шулу. Фу ву ухьуз «дяви»? ГучI’вал, иццрушин, аьжал. Аьдати инсандин аьжал ваъ, чюллериъ женгариъ гъийиху чвйирин, адшарин, жиларин, баярин аьжал.
Думу дявдиъ чпикан саб шилра амдарди гъудургу женгчйирин майтарин кIурбар гьамусра дихъури ими, ва дурар гьюрматниинди накьварик кивра. Ватандин Аьхю дявди совет инсанарин мюгькамвал ва дирбаш’вал субут гъапIну. Думу дявдин шагьидари аьзаб, жегьеннем кIваина хура. Гъалибвал гъадабгъуз чIивиди гъузуб лазим вуйи. Ухьуз бахтлу гележег гъазанмиш апIбан бадали, жвуван Ватан гъизгъинди ккунди, миллионариинди инсанари чпин жанар фида гъапIну.
Гьяйифки, ич, Гъвандккарин гъулаъ, чIиви ветеранар амдар. Узуз, йиз бабан ихтилатниин биналамиш духьну, дугъан адаш фици дявдиз гъушнуш, ктибтуз ккундузуз.
Гьяжибала Ханмягьямедович Исаев (шиклиъ) 1915-пи йисан Хив райондин Гъвандик гъулаъ бабкан гъахьну. Дяви ккебгъруган, дугъан 30 йис вуйи. 1941-пи йисан Гьяжибала Исаев чан хушниинди дявдиз гъушнийи. Думу дявдинна гьюлин кьувватарин жергйириъди КIару гьюлин флотдиз гъуллугъ апIуз гьаънийи. Дявдиъ думу саб ликрихъра мягьрум гъахьнийи.
Му дявдиъ варитIан гизаф зийнар гъахьиб совет халкь ву. Ватандин Аьхю дявдиъ гъадабгъу Гъалибвал лап заан кьиматназ удубчIвну. Ихь халкьди гъизигу аьзиятар, дарвалар ухьу гьич саб вахтнара кIваълан гьаъну ккундар. Дяви ккебгъу йисан ихь абйир-бабар чпин жигьилвалихъ, сикинвалихъ, шадвалихъ мягьрум гъахьну. Гьаз? Ихь, гьамусдин наслин, уьмур ужуб ибшри кIури. Гьаци вуйиган, дурари ихь ужуб гележег бадали гъапIуб ухьу гьич саб вахтнара кIваълан гьапIну ккундар. Сабпи ва варитIан гьюрматлу йишв’ин ихь ветеранар алди ккунду.
Гьяйифки, гъийин вари жигьил баяр-шубари мицисдар фикрар апIурдар. Эгер ухьу ихь халкьдин вакиларин гьунарар, гъизигу аьзиятар, дурарин кIул’ина гъафи читинвалар кIваълан гьаиш, ихь гъийин ва закурин йигъ фициб хьибди?
Ватандин Аьхю дявдин эскер варитIан мани ва заан гафариз лайикьлу ву. Ихь, гъийин наслин, кIваин илмиди, думу эскрар чIивиди гъузди. Дурар кIваин уьрхювал ухьуз, чIивидариз, хайирлу ву. Аллагьди дяви ярхла апIри, дюн’яйиъ гьарган мясляаьт ибшри!
Дявди баяр хурдар, диди баяр гъахуру
Жавагьил Наврузова, ДГУ, 3-пи курс
Дяви! Фукьан залум, фукьан пис, фукьан гъагъи гаф дарин! Ибариз гъеебхьишра, думу улариз дярябкъри! Инсанар халкь гъапIхъан мина жилиин хайлин дявйир гъахьну, дурари миллионариинди инсанар уьмрихъ мягьрум гъапIну. Амма немец чапхунчйири ккебгъу дяви (Вари дюн’яйин кьюбпи дяви) варитIан читинуб, варитIан мусибатнануб гъабхьну.
Му дявдиъ варитIан аьхю зарар гъабхьиб совет халкь ву. Душман ухь’ина хабарсузди алжагъну, 27 миллион кас уьмрихьан гъахьну. Жвуван ватан, жил, азадвал бадали женгариъ учIву ихь халкьдиз му дяви якьинди Ватандин Аьхю дяви гъабхьну. Думу ккудубкIхъан мина 75 йис гъушнушра, диди юкIвариъ гъиту сагъ апIуз даршлу зийнар, диди туву аьзабар, талаф гъапIу инсанар, ккидирчу гъулар ва шагьрар кьаби духьнайи ветеранарин, дявдин иштиракчйирин, далу терефнан вакиларин кIваълан гъушундар. ЧIивиди имбу хпар дявдиан дарфи чпин жилариз, чйир – кьяляхъ дарфи гъардшариз, баяр – абйириз гъира кмиди ккилигури ими.
Хъа ухьуз, гъийин жигьил наслариз, му залум дявдикан, ихь аьхю абйирин гьунарарикан, совет халкьдин игитваликан фу аьгъя? Ухьу, жигьил насил, думу игитваликан, ихь гъийин аку гележег бадали, думу залум дявдиъ ихь ватанагьлийириз гъахьи зийнарикан, чпин жанар фида гъапIу игитарикан артухъси аьгъю апIуз буржлу вухьа.
Гъи, гьяйифки, думу дявдин игитар – ветеранар лап цIибтIан имдар. Ухьу дурариз икрам дапIну ккунду, дурарихъан ватан уьбхюз, думу ккун апIуз дудубгъну ккунду.
Советарин Союздин республикйириъ яшамиш шулайи гьамусдин жигьилари душвариъ ихь халкьдин игитариз дивнайи ядиграр пуч апIури, дурар уьргъюри, дурарик лазим дару гафар дикIури телевизориан гъяркъиган, кIваз аьхю аьзият шулу. Дурариз инсанар пуз шулдар. Дурар гъийин деврин фашистар ву.
Намуслу касди, мухриъ марцци юкIв айи касди, Ватан ккуни касди, ватанпервервал кайи касди Зоя Космодемьянскаяйи, Александр Матросовди, Николай Гастеллойи, генерал-лейтенант Дмитрий Карбышевди, Мягьямед Гьяжиевди, Валентин Эмировди, Аьбдуллагь Сефербеговди ва агъзрариинди жара игитари гъапIу гьунарар саб вахтнара кIваълан гьархидар. Ухьуз, гъийин жигьил наслариз, му аьхю вуйи нумуна, аьхю дарс ву.
Лазим гъабхьиш, ухьу гьар вахтна ихь аьхю абйирин, ихь халкьдин игитарин гьунарар текрар апIуз гьязурди ккунду. Гъит, Аллагьди дяви ярхла апIри, дюн’яйиъ мясляаьт лап мюгькам ибшри, му дюн’яйиъ айи яракь ишлетмиш апIуз саризра амур дарапIри.
Дяви саризра дярябкъри
Рустам Рамазанов, ДГУ, 3-пи курс
Ватандин Аьхю дявдикан вуйи тема узуз гизаф хушлуб вузуз, фицики му дяви ихь Ватан бадали, ихь халкь бадали гъубхуб ву. Ухьуз мялум вуйиганси, 2020-пи йисан Ватандин Аьхю дяви ккудубкIну 75 йисандин юбилей къайд гъапIну. Дидихъди тебрик апIури, яшамиш шули имбу ветеранариз жюрбежюр пешкешар тувну, фицики дурари ухьу фашистарихьан гъюрхну ва ухьуз гьамциб аьхю ва уччвуб Ватан багъиш гъапIну.
Узуз, вари йиз таяризси, дяви гъябкъюб дарзуз ва дябкънура ккундарзуз. Сар касдизра чан уьмриъ дициб гьядиса дярябкъри. Совет халкьдизра дяви ккундайи, амма 1941-пи йисан 22-пи июндиъ гвачIниндин ахсрарин ерина дурариз гюллйирна бомбар гъяркънийи. Йиз уьмриъ дявдин гьядисйир кIваин илимбу кас имийиз. Ич абайи думу вахтарикан гизаф ихтилатар ктитури шулу, фицики дяви ккебгъруган, дугъан яш 10 йис вуди гъабхьну. Дугъу кIури шуйи: «Думу гвачIнинган дюн`я мучIу гъабхьнийчуз, гъулаъ айи кьабидарна дишагьлийир ктарди, имбудар вари душман терг апIуз гъушнийи».
Немцарин кьувват ва армия аьхюб вуди гъабхьну, фицики дурари вари Европайин гьюкуматар мютIюгъ гъапIну. Амма совет халкьди гучI гъапIундар. Мисалназ, ихь бицIи табасаран халкьдиз швнур-сар игит а: Аьбдуллагь Сефербегов (шиклиъ) 1909-пи йисан Хив райондин Чювекк гъулаъ бабкан гъахьну. 1941-пи йисан думу армияйиз гъушну. Аьбдуллагьдин игитваликан газатариъ, журналариъ бикIури гъахьну. 1942–пи йисан 18-пи ноябриъ чапдиан удубчIву «Красноармейская правда» газатдиъ дугъкан гьамци дупна: «Табасаранжви Аьбдуллагь Сефербеговди 96 немец йивну гъийихну».
Игитарикан кIуруган, Мягьямед Абасовдикан пуб чарасуз лазим ву. Думу 1914-пи йисан 1 майиъ Табасаран райондин Ругуж гъулаъ бабкан гъахьну. Дявдиъ зийнар духьну, думу кьюб-шубуб ражари госпитализ гьаъну, амма сагъ гъахьиган, думу гьар ражари фронтиз кьяляхъ хътакури гъахьну. Мягьямед Абасовди чан игитвалиинди 4 орден ва 16 медаль гъазанмиш гъапIну. Ухьу ихь игитариз аьхю чухсагъул кIурахьа, дурарин уьмур гьамусдин наслиз нумуна дубхьну ккунду.
Ватандин Аьхю дявдиъ совет халкь гизаф гъийибхну. Тарихчи аьлимари кIурайиганси, думу инсафсуз дявди ихь гьюкуматдин 27 млн инсанар талаф гъапIну. Дураригъ анжагъ эскрар ваъ, хъа бицIидарра, дишагьлийирра, иццурайидарра, кьабидарра гъя. Мициб аьхю кьадар инсанар йихбан себеб гьадму вуки, фашистари, вягьшйириси бомбар ирчри, аьхю шагьрар ккидирчури гъахьну.
Ватандин Аьхю дяви ва душваъ иштирак гьахьидар гьаммишан ихь юкIвариъ гъузди. Хъа гъийин йигъан, ихь дюн`яйиин ислягьвал шул кIури, умуд кивурхьа, гьаз гъапиш дявди сабанра уж`вал апIурдар, диди тахсир ктру инсанар уьмрихъ мягьрум апIуру.
