Xумурзаг узуз гизаф ккуниб вуйиз. Читин ву думу, чан айитI ригъ гьитIибкIнайи, уьру мейва даккни касра агуз. Гьамусра, йиз йицIуд йис дубхьну ашра, сабпи ражари абайи хумурзгин чIукI тувиган, узу фици рази гъахьнийиш ва хилар-машар фукьан алацIнийиш, ктибтури шулу. Дидхъан тина узу абайин хил’ан швнуб-саб цIизигни хумурзгар гъадагъунза, узузра, йиз юлдшаризра.

 

 

Хумурзгар Рубас нирин гагул гъирагъдик кабсну айи абайин бицIи бистниъ шуйи. Бистан аьхюб дайи, саб дажи дабхъуз йишвтIан адруб. Амма хумурзгар фицдар шуйи – аьхюдар, меълидар ва шире кайидар!

Магьа хумурзгар гьясил апIбан кьяляхъ, йигъарикан сад йигъан абайин микIap ачухъ гъаши ва думу кетIерццну ахникк дахъу. Хъа учву йипай, абайихъди чIурдиз гъягъюб, душваъ гьяйванатарин, ничхрарин уьмриин аьламат хьуб, хъпехъуб, дугъхъан жюрбежюр ляхнар дургъубтIан ужуб фу а? Гьамус дициб шадвал, шлиз аьгъя, фукьан вахтназ узхьан тадабгънуш.

Гъизилин чвулра ккудубкIу, гъалин йифар айи кьюрдра гъафи, амма абайиз гьии гъабхьундайи. Ярхи йигъариинди йиз ккуни абайин ахнихьан гьудучIвудайза.

Дугъу гьарган узуз кIуйи: «Гъарах, йиз ужур, увуз тамшир апIин, мярхяриъди ярт». Хъа узуз гьаз-вуш зат яртуз ккунди шулдайзуз.

Гизафси узу дугъхьан гьерхри шуйза: «Я аба, хьадукар хьайиз гъудужвидина, а-а?» ясана «Фила, аба, ухьу бахчайиз гъягъиди?».

– Багарихьди, йиз бай! Йифар деерцIну хьадукран куркьубси, дерейиз удучIвидихьа, – жаваб тувуйи дугъу.

… Магьа гъулаъ ва гъирагъариъ йифхьан азад гъабхьи жилин кIару парчйир гизаф гъахьи, жакьварин сесер, мяълийир йигълан-йигъаз ачухъди ерхьуз хъюгъю. Нирари чпин штар жараганси дарди кьалуди ва гъатиди гъахури айи. Кьиблайин мани хьадукар дуфну хъубкьу. Анжагъ абайиз гьии гъабхьундайи: улихьдиси, микIари дугъахьди ликар ришвуз гъитрадайи, кIваъра гужли иццрушин ичIибгнайи.

Узу сарун, фила дерейиз гъягъюру кIури, гьерхри имдайза – аьгъю гъабхьунзуз: дициб суалну абайиз уьзритIан писди иццру апIуйи.

Гьар хьадукра тазади удубчIву кюкдиин, кIаж’ин, майдин вазлин мани мархьлиин ва тIурфниин думу бицIи бай-ришси мюгьтал ва рази шуйи. Амма аба чак кайи фикир гъвалахъ хъайидариз улупуз ккунир дайи. Фици вушра жвувхьан ругдихъди лихуз даршлуваликан дугъаз фукьан дерд каш, аьгъю шуйи.

Сад йигъан узу мектебдиан гъафиган, абайи дих дапIну гъапи:

– Йиз худул, сацIиб руг аьбкъин.

Абайин гаф тамам апIуз кьан гъапIдарза – бистниан, лапатка йивну, саб бицIи турбайиъ абхьну, гъебццубсиб йишвхьан руг гъабхиза.

Абайи, аьхю аьзиятниинди ахниъ деъну, турба гъибису.

– Эй, баркаван, йиз кIван мурад! Тухъди ва ламди вува! Бегьер хуру аьламатнан. Ебхьури авуз, худул, фициб ицци ниъ хъаш? Йис йис’ина гъябгъидар, гьаци вуйиган гьар хьадукра жил жара саягъ шулу.

Дугъу каркаъди руг машнахьна гъубху ва хайлин вахтна дид’ин гьяйран духьну гъузу. Ругдихъ уьлин ва кьилан, имандин ва умуддин тIяаьм хъайи. Уьмрин тIяаьм хъайи.

Вахтналан абайи кIул за гъапIиган, дугъан гарцIлилан исина гьялак-гьялакди, хиял шуйики, жарадариз рябкъяйиз чкиди кIури, нивгъун цIадлар гъажаргъу.

– Тартиб апIуз варитIан ужуб вахт ву, – дупну дугъу, назукди, гьялаквал ктарди руг турбайиъ абхьну, унчIвихъ диву ва давам гъапIу. – Гъит, йиз гъвалахъ гъубзри.

«ВаритIан ужуб вахт…», – текрар гъапIза узукди абайин гафар. Рябкъру гьялариан, узу гьялак гъахьну: хьуд йигъкьан гъубшну узу бистан деебккну. Якьин гьамус йиз гъалатI аьгъю гъабхьунзуз… Гьаз узу ухди абайихьан му месэлайин гьякьнаан гьерхундайкIан? Дюз апIузра кьан ву – ляхин сарун кIули гъубшну. Гъубшу йисан гьар йигъан абайихъди хъашра, хумурзгар фила кивну ккундуш, кIваинди имдайиз. Хъана йиз улдугувал текрар дархьбан бадали, абайихьан гьерхуз кьатI гъапIза:

– Я аба! Хъа хумурзгар урзуз вахт вуйин?

– Сабан ухди ву, худул, – гъапи дугъу, гута дюз апIури. – Уву лигури гъуз: ихь заан айвандин цалик алабхъру ригъун нурар куркIри гъахьиган, лап ужуб вахт шулу, гьадмуган хьадукран манишнар хъуркьру. Яв аьхю абайихъан гъудубгъуб вуйиз думу илим.

Гьамус гьар йигъан айвандин цализ лигури гъашиза. Нурар йигълан-йигъаз ягъал-ягъалди цалик кучIврайи. Магьа дурар абайи кIуру лишнихънара гъурукьу, ва хъайигъан узу бахчайиз гъушза.

Гилар ухдитIан лам дапIну гьязурди айиз. Узу дурар, абайи гъапиганси, бицIи архариъ кивза. Йиз зегьметна умуд гьавайиди гъушундар – йигъарилан кIару жилра дутIубкIну, аку дюн’яйиз саб-сабдихъди тIянкъюйирси илдиржнайи чру цIирар удучIву. ТIянкьюйир гъюблан-гъюбаз диш шулайи, Дурарикан гъирагъариз кью-кьюб бицIи цIирар ктучIвнийи, хъасин лап гьякьикьи хумурзгин кIажарра арайиз гьафнийи. Хъана лигара – шир аьхю шули, жилиин дабхъу ва дидик цIийи-цIийи чру кIажар артухъ шулайи.

Фу аьламат! Йигъар-гьяфтйирилан саб йишвлан узуз хьуб хумурзгин гъатху кюкйир гъяркъзуз! Кюкйир ригъси акв алди аьлхъюрайи ва цIapцIpap апIурайи.

Аьхирки, кьалдихъ сабпиб, кьюбпиб, шубубпиб чIарар алистар чру гиргилагъачар хъиршу.

Узу абайиз бахчайиан таза хабрар хури шуйза. Дугъаз фунуб лакран ачIал гъапIнуш, наан кайи хумурзгин кьал фукьан аьхю гъабхьнуш, фунубдин кюкйир xътахьнуш ва наан айи хумурзгин цIapy цIapap рякъюри гъахьнуш ва жара ихтилатар ктитуйза.

Аба вари ляхнариин машгъул шуйи, гьятта хяхяйин шилра кмиди наанди гъябгъюруш: гъяризди ясана бистниъ хашвран халси илтIибкIури либцураш. Сабан узу, вари хяхйир гъяризди гъушну гъапиган, абайилан ухьт алдабхъу:

– Йикьрар гъапIубси! Бахчайиъ лам цIиб дубхьна. Хумурзгариз шид лазим ву.

Гьелбетда, узу абайин насигьят кIулиз гъубхнийза.

Думу узуз фу вахтна вушра ккилигури шуйи ва лап кIваантIан рази вуйи йиз ляхнарикан. Узузра думу гьарган рякъюз ккунди вуйиз, ва йиз шадвалин кьадар адайиз, гьаз гъапиш гьамус абайиз гьии хьуз хъюгъну, уьзур кьяляхъ йивурайи. Разивалин инчI дугъан машнаъ артухъ шулайи ва са-сабган яваш-явашди гараватдиии деуз, ликри гъудужвуз чалишмиш шуйи. Дугъан жандин ужувлахъинди гьюдюхрувалари йиз юкIвра лап тIарам апIуйи, ва гъюблан-гъюбаз аба сагъ шула кIуру фикир ижми шулайиз, диди узуз таза гуж туврайи.

Август вазлин кьюбпи гьацIра хъубкьу. Бахчайиъ йигълан-йигъаз хумурзгарин гьагъишин артухъ шулайи. Жара хумурзгартIан башкъади ярхишин ккайиб рябкъюйи, думу узди дийибгъну айи ва ярхла имиди уларикк ккабхьуйи. Дидин муртайиз ухшар айи гъвал лап ригъуз либгурайи ва тямягькарвалиинди манишинна ламушин чан айитIна зигурайи.

Думу хумурзгин хъубкьуз лап цIибтIан вахт имдайи: рижв, сабцIиб кIарушин йивну, чубхуз хъюбгънайи, вушра ужуди биржури имийи. Гьаци вуйиган сад-кьюд йигъансан ккилигну ккундийи. Хъа абайиз сабпи хумурзаг багъиш апIуз хьибди! Фила думу цIapap айи мейвайиз гарцIларра арсрубси кьацI апIуз шуйкIан кIури, узузра сабур гьубкIри имдайзуз. Вушра гьарубдин чан вахт а. Гьадму фикри узу дерккну айи.
Аьхирки хумурзаг ккудубтIру йигъ гъафи, ва велосипеддиин элеъну бахчайиз гъушза. Фу лигара, дина хъуркьруган, фуж-вуш ис духьну, кьяляхъди аьхю дару шишалра хъчIюбхюри, хумурзгарин шираригъян гъилицури айи. Узу ушвниъ тIубар ивну зарбди ушвт хъипза. Угъри хабарсузди гъабхьи сеснаан ликри гъедергу ва, йиз терефназди дилигну, шишалра дибисну гъяризди гъажаргъу. Гьамус думу аьгъю гъахьунзуз – исчIли жандкин, наан-вушра чан тIуб гъюбччвру ва саб кеспийинра эйси дару Сайгид вуйи.

Хъял гъюбан зегьметну йиз спари чIючIрякьяр гъапIу, хъа уларихь йишв саб геренди мучIу гъабшийиз. Велосипед гъяризди гъябгъру ккуру жилгъайизди илтIибкIну, микIси заан исина гъитIирхза.
Исикк гъирагъаризди ул гъивза, амма Сайгид гъяркъдариз: мушв’ан удучIвуз дугъаз гьеле вахт гъабхьундайи, наан-вуш думу гьитIикIнийи.

Гъяригъ арчул машнак гъати яркурси варжи дийибгънайи. Саб манзилилан варжйир гъюблан-гъюбаз чIилли духьну текди вуйи аьмлюхъин рукарихьинди ктучIвурайи. Гагул хилихъинди гизаф ямаж кадру гъярин маш исикк гужли укIра ади гьюдюхюри-гьюдюхюри чIуру жихрин гьарарна харан чинчарин рукари дибиснайи.

Велосипед дипну, багахь кюлер яркьуди гьатIарццнайи рукарихьинди гъушунза. Амма саб дих-дикI адайи. Анжагъ ликарикк ккайи гьубшу йисандин утIурайи кIажарин швяхряхярин сестIан ебхьури адайи ва сацIиб ламушнан ниъра хъюхъник кубкIрайи. Узу рукарин кьялаъ учIвза. Саб дупну жан фти-вуш гъаркI гъапIубси гьабшийиз – я фукIа дярябкъри, ликарра алдагъуз даршули дийигъза. Гьич саб сесра ебхьури адайзуз, амма гучI’валин гьисс жандиъ тикикьан адайиз. Фици вушра кьамкьарихъди дусну, кIул хилари дючIюбкьну, жандин сикинвална архаинвал жалб гъапIза. Хъа ул улчIюбкьну тIапIайизсибтIан вахт гъубшдайи, гъвалхъанди рукаригъян гьялакди хътабгъурайи нефеснан сес гъеебхьзуз.

Йиз архаинвал хъана наана-вуш гъудубгу, ва угърийихъ хьуркьбан бадали, шубуб-юкьуб гъедергуб бес гъабшизуз. Хъажаргъну гъафир Сайгиддиин алархьза, саб гьелди думу тIиркIну исикк ккивза. Вушра маш кайи йишвак дерккуз гъабшдарзухьан ва кьюридра, кьулибацар апIури, гъярин кIаназкьан ктиргъури адахъчу. Сайгидди гьарган чаз хас саягъ ижмиди гьарйир aпIури ва ишури, кюмекназ гъач кIури, дадайиз дихар апIуз хъюгъю. Дугъан чIигъар-гьарйир ибариан утIурччвуйи.

Узук кайи хъял саб дупну, хил алдатну гъабхруганси, гъудубгу ва, тIубар буш гъашиган, Сайгиддихьан йиз хаб’ан утIурччвуз гъабхьи. Думу, хумурзгарра кIваълан душну, укIар-кIажарихъан хъчIихури, вахт-вахтарик кьяляхъ ктахъури, юкьбидарииндира машкан зина гъуш. Сарун дугъахъ хъергдарза.

Гъяр’ан сабан велосипед, хъа хумурзгар хьади узура кудучIвза. Хилар, палтар аьлчIягъну, кячIяргъну ашра, йиз кефйир лап ачухъди вуйи. Гъирагъарихъ хъайи йишвар, гьарар-тIулар вари гьевеслуди, шадди рякъюрайзуз. ЮкIвра ачухъди вуйи, хъа ликари кIуруш, гъаци рягьятди велосипеддин педалар илтIикIури айики, хиял апIин, му за кIул дар, гюзгиси дюз рякъ ву.

Хулаз фици хъуркьнуш, кIваинди имдариз. Хъуркьубси, хумурзаг узуз аьгъюганси тикйир гъапIза ва варитIан ужубсиб чIукI абайиз гьачIабккза. Абайи дидиз кьацI гьиву, хъасин сабансан. КIул илтIибкIну, чан ягъалди ахьнайи, уж’вали ацIнайи улариинди узухьинди гъилигу:

– Баркаллагь, худул! Аферин увуз! Яв хумурзги узу мумияндитIан ужуди сагъ апIиди. Гьамус якьин ликри гъудужвидиза.

Узу бахтлу вуйза!