Табасаран чIалнан тарихи кьисмат гизаф читинуб ва аьжайиб гъабхьну кIури, жюрбежюр китабариъ дибикIна. Дици хьпан асас себебарикан саб – учв табасаран халкь чан чIалнахьна фици лигури гъахьнуш, думу чIалнахьна гъунши аьхю халкьар фици лигури гъахьнуш, гьадму гьисаб апIуз шулу.
Гьяйифки, диди табасаранар чпин чIалназ гьюрмат дарапIди вердиш гъахьиваликан, хъа гьацира паччагьдин заманайиъ бицIи миллетар затра гьясбикк дарапIри гъахьиваликан кIура.
ВаржтIан артухъ йис мидиз улихьна табасаран чIал ахтармиш апIбаъ гьунарлу, аьхю ляхин гъубху адлу лингвист Петр Карлович Усларира табасаранар «адлу» гъапIну. Табасаран чIал дюн’яйин вари чIаларин арайиъ варитIан читинуб, гьии даруб ву пувалиинди ваъ. Хъа гьамцдар тяжубнан ва кIваз гизаф дараскьал гафариинди: «Яраб дюн’яйиин чан чIалназ мици зарбди гьюрмат дарапIру жара халкь сарун алийкIан?». Му гафар, учв табасаранарихьан жара духьну, Ярса гъулаъ деъну, чан хяларин кюмекниинди юкьур табасаран агьалийикан рази дархьиди, хьурпи табасаранжви – Хянгъярин малла Селим кьабул гъапIу Услари гъапидар ву.
Дугъан му гафар дюздар даруб гуржижви, академик А.Чикобавайи улупну. Дугъу гъапиганси, П.К.Усларин гъалатI гьадму гъабхьнуки, дугъу табасаран чIал ахтармиш апIувал гьадму халкьдин уьмур айтIанди аьгъю дарапIди ккебгъну, думу учв табасаран чIалниинди улхрударин арайиъ гъахьундар.
Гьамцдар гьялакди гъапи, ужуз апIру гафар рагъували табасаранарихьди гьякьикьидира чпин багъри чIалназ гьюрмат дарапIуз гъитри гъахьну. Дурарикан бязидар, багъри чIал кюмексузуб ву, кIуру фикрарихъ хъугърира гъахьну. Халкьдин айту айиб вуки: «ТIафал, тIафал кIури гъахьиш, тIафал дару инсанра тIафал шулу».
П.К.Услар гьа чIатан дуфнайир вуди гъахьну! Хъа ихь дагъустанжви вуйи, революцияйиз улихьна машгьур аьлимди, чаз келима апIбан ужудар мумкинвалар ашра, дюзди дарди, «къабгъан (табасаран) чIалниинди мяълийир адар» кIури, гъибикIну. Мумкин ву, гьаму гафар Усларин табасаран чIалнакан вуйи фикрарин тясирнаккдира гъапидарра вушул!? Думу кас машгьур аьлим-аьрабист, сар-швнур табасаранлуйихъди деуб-гъудужвуб апIури гъахьи, кьибла Табасарандин наибвалра гъапIу лезгижви Мирзагьясан Алкьадари вуди гъахьну…
Гъийин йигъкан улхури гъахьиш, табасаран чIалнан гьял хъана писди ву. Бабан чIал, сар гъидитну, тмунури марцциди «масу тувра», иллагьки, улихь – кIулихь хьайи гьякимари ва гизафси чIал дюбхну ккуни илмин вакилари. Ав, чIалнахьна аьхю гьюрмат айидарра а, амма дицдар касар я халкьдиз рякъюрадар, ясана дурар цIиб вуйивализ лигну, дурарихьан эгьемиятлу ляхин арайиз хури улупуз шуладар. Гьяйиф…
