ВаритIан ужуб ва сагъи тербия бицIидариз аьхю бабари ва абйири тувру. Мици вуйивал ихь халкьдин яшайишдин тажрубайи тасдикь апIура. Хъа эгер веледар, хизан дарабгъну, абйир-бабарикан санурихъ мягьрум духьну, гьаммишандиз аьхю бабан ва абайин хилариин алахьнаш, бицIи инсанарин гьял ва гележег фициб шуйкIан?
Швушв адру сумчир
«Швушван лизи палат алди думу гьадмукьан успагьир вуйи», – улариан нивгъар гъюри, кIваин апIура жигьил швушв Зарема гъагъи дюшюшнан шагьидар гъахьи гъуландари. Му вакьиа сентябрин 5-пи йигъан Дагъустандин Сергогъала райондин Мургук гъулаъ гъабхьиб ву. Гъулаъ сумчир айи. Зарема швуваз гъахурайи. Вари багахьлуйир, гъуландар уч духьну, жамрар гъяйиз ккилигурайи. Дагъустандиъ эвленмиш шулайи жигьил жамрарихъди швушван хулаз гъюри ва чан ккунир абайин хул’ан гьаргандиз чахъди хал-хизан ккебгъуз гъахури аьдат ву. Амма уьмриъ варитIан важиблу му йигъ 23 йисаъ айи Заремайиз аьхиримжинуб гъабхьну. Риш амрихъан гъягъюру ва чан ккунир хъуркьайиз кечмиш шулу.
Сумчрин гьарай-вургьай айи вахтна, жамрар хъуркьайиз Заремайи чан юкIв гьялакди либхурайивал, чаз гьииди адрувал швнуб-сабан гьисс гъапIнийи ва мидкан багахьлуйиризра гъапнийи. Сифте багахьлуйири дугъан гафариз фикирра туври гъахьундайи, швушварик гъалабулугъвал кабхъри аьдат ву дупну, алдапIнийи. Амрихъан гъягъяйиз, дугъу улихьна йигъари аптекайиан масу гъадабгъу дарманра ипIуру, амма шураз мид’ан рягьят ваъ, артухъси гъагъи шулу.
Дакьикьйир сяътарси гъягъюрайи, дугъан ккунир пешкешарра хьади чан дустарихъди хъуркьру вахт улубкьурайи. Амма багахьлуйириз Зарема гъагъи гьялнаъ айивал рябкъюру, ва дурари тяди кюмек тувру медицинайин вакилариз зенг апIуру. Духтрари Зарема гьарайниинди больницайиз гъахуру, амма риш медицинайин кюмек тувайиз кечмиш шулу. Духтрарин диагноздиинди, шуран инсульт гъабхьну.
Зарема чан бабахь дагълу гъулаъ яшамиш шули хайлин йисар вуйи. Дугъан гъуландарин гафариинди ва социалин сетариъ тувнайи мялуматариинди, шураз адашра, дадара айи. Амма дурарин арайиъ айи наразивалар себеб духьну, риш яшамиш хьуз гъулаз бабахьна гьаънайи.
Насларихъди, абйир-баба-рихъди вуйи мани аьлакьйир уьрхювал лап важиблу ву, амма жвуван веледар ялгъуз абйир-бабариин илитувал, гьаммишандиз дурарихьна яшамиш хьуз гьаувал адашдинна дадайин дюз дар. Му дюшюшну йиз кIваз яман тясир гъапIнийи ва узу, абйир-бабарихъди яшамиш шулайи бицIидариз дидкан айи зарарнакан ва хайирнакан гьерхри, психологарихьна илтIикIнийза.
Психологдин тажрубайиан
Республикайин нейро-психологияйин центрин духтир – бицIидарин психолог, Республикайин психологияйин кюмек тувру центрин психолог, ДГУ-йин психологияйин факультетдин мялим Лаура Мещеряковайи ич сюгьбатнаъ къайд гъапIганси, адашдина дадайи чпин велед абйир-бабарихъди вая жара багахьлуйирихъди хайлин вахтназ гъитраш, миди бицIирин психикайиз, нервйириз, кIван гьендемариз аьхю тясир апIуру. “БицIири учв адашдизна дадайиз даккнивал, чав дурариз лазим дарувал, чахьан азад хьуз ккундайивал гьисс апIуру. Велед психологияйин терефнаан кьувватлур, чан гафниин кьатI’иди дийигърур, дурумлур ва мюгькам хасиятнанур хьпан бадали, дугъаз чарасуз вуди адашдинна дадайин манишин ва чав ккунивал гьисс апIури ва рябкъюри ккунду. Бабахьна яшамиш хьуз гьаънайи бицIирин (асас вуди бицIидар ялгъузди яшамиш шулайи дишагьлийири гьаъри шулу) чан дадайихъди гьисслувалин терефнаан вуйи, кIваз тясир апIру аьлакьа дубгуру», – къайд гъапIнийи дугъу.
– Йиз ляхнин тажрубайиъ Заремаси бабахь яшамиш шулайи бицIидарихъди аьлакьалу дюшюшар гизаф алахьунзуз. Думу бицIидар гъи аьхю гъахьнушра, гьадму саб вахтна дадайихъ тамарзу гъахьи вахтар дурарин кIваъ гьаммишандиз гъузру. Мисалназ, накь узу Тамила кIуру, 17 йисан яшнаъ айи шурахъди сюгьбат гъубхунза. Шуран гафариинди, думу бицIивахтнаан мина бабахъди ва абайихъди яшамиш шула. Адаш дугъаз затра кIваинди амдайи. Дада, риш бабахь гъитну, учв жара жилириз швуваз гъушну. Риш гъира, дада кIваин апIури, ишурайи. Думу мектебдиз гъягъруган, учв бабкан гъахьи ва жара машквран йигъари дадайиз ккилигури шуйи. Амма дада йисак саб вая кьюб ражнутIан гъюри гъахьундар. Жара жилирикан дугъаз веледар а. Тамилайин фикриинди, дадайиз учв зат ккундар. Дугъу, жара бицIидаризси, чавра адаш ва дада айи, албагу хизандиъ яшамиш хьпакан хиялар уьрхюрайи.
Хил алдабгъ, Диана
Гьадму саб вахтна узура веледар гъулаъ абайихь ва бабахь гъитуз мажбур гъахьнийза. Сад йигъан адашди узуз, яв Диана гьар хябяхъган Мягьячгъалайиан гъюрайи автобусдин улихьна гъягъюра, уву автобусдиъ адруб гъябкъиган, хулаз дуфну, саб хулаъ варидарихьан жиниди ишури шулу, гъапнийи. Гьадму гафар гъеерхьубси, узу, гъулаз душну, йиз веледар узухьна гъахнийза. Саб-кьюб вазлилан Дианайи кми-кмиди юкIв ккайи йишв иццури шлуваликан гъапнийзуз. Учу духтрихьна гъушнийча. Кардиологди, УЗИ-йин натижайиз гъилигиган, йиз шуран юкIв иццурайиваликан гъапнийзуз…
