«Учу ич жил уьбхюрача. Къарабах – Азербайжандин аьтраф ву», –
гъапнийи сентябрин аьхириъ Азербайжандин Президент Илгьам Аьлиевди.
21-пи аьсриъ, дявдин техника ишлетмиш апIури, кьюб уьлкейин арайиъ дявдин женгар ккергъувалин себеб фу вуйкIан?.
Дагълариъ айи Къарабах – му Арменияйин ва Азербайжандин арайиъ айи саб аьтраф ву. Тарихдиъ Къарабах Арменияйин дахилнаъ гъабхьи вахтра, Азербайжандин дахилнаъ гъабхьи вахтра а, хъа думу кIул’индии уьлке вуди гъабхьи вахтарра гъахьну.
20-пи аьсрин эвелихъан мина Дагълариъ айи Къарабах гьюжатнаъ айи аьтраф дубхьна. Советарин вахтна душваъ дявдин женгар гъахьундайи, хъа СССР дабгъбан кьяляхъ
(1992-1994-пи йисари), Дагълариъ айи Къарабах бадали эрменйиринна азербайжнарин арайиъ гъагъи женгар гъахьнийи.
Эрменйири Дагълариъ айи Къарабах чпин жилси гьисаб апIура, фицики 1813-пи йисхъан мина душваъ эрменйир яшамиш шула, тарихдин аьлимарин гафариинди, гъалмагъал арайиз гъяйиз 2000 йис улихьна мушваъ эрменйирин культурайин 2000-ртIан артухъ лишнар ади гъахьну.
Азербайжанди, къанундиинди чпин регион вуйи Къарабахдин жилариин, чпи гьюкумдарвал апIури, азербайжнартIан яшамиш духьну ккундар кIури, эрменйирин гъулар кьабул дарапIри гъахьну.
СССР дабгъбан кьяляхъ 1992-пи йисан Къарабах бадали Арменияйин ва Азербайжандин арайиъ гъабхьи дяви 1994-пи йисан ислягьвалин йикьрар йитIувалиинди дебккну, Дагълариъ айи Къарабах асиллу дару республикаси кьабул гъапIнийи.
Думу дявдиъ Азербайжан магълуб гъабхьнийи. Азербайжандихьан Дагълариъ айи Къарабахдин аьтраф жара гъапIнийи, дявдин женгариъ гизаф кьадар эскрар гъийихнийи, дявдин техникайин зарарарра аьхюдар вуйи.
Вахтну улупиганси, 1994-пи йисандин ислягьвалин йикьрар явашди тIубкIру сянааьтси гъабхьну, фицики 2020-пи йисан сентябрин аьхириъ Азербайжанди Къарабахдин аьтрафар кьяляхъ дисбанди вуйиваликан гъапнийи.
Арменияйин ва Азербайжандин сяргьятариин, яракьлу гъярхьувалар Къарабахдихьан ярхлаъ айи кьюб республикайин арайиъ гъахьну. Кьюбиб терефарира яракьлу женгар арайиз гъювалин тахсир сар-сарик кипра.
Гьамусяаьт думу аьтрафариин Арменияйин ва Азербайжандин арайиъ дявдин гьяракатар давам шула. Азербайжандин тереф уьбхюрайиваликан ва фициб вушра кюмек тувуз гьязур вуйиваликан Турцияйира мялум дапIна.
Му фагьумсузди ккергънайи хатIалу гьяракатарин натижайиъ фу шулуш, вахтну улупиди. Гьюкмин кIулиъ айидар жиларихъ, аьтрафарихъ хъергна, хъа дявдиъ йивну йихурайидар эрменйирин ва азербайжнарин аьдати баяр-эскрар ву. Дюн’яйиъ ислягьвал ибшри, абйир-бабар баярихъ, дишагьлийир – чпин жиларихъ, хъа бицIидар – адшарихъ мягьрум даришри.
Макьала табасаран шаир Шюшеханум Керимовайин гьаму гъалмагъаликан дибикIнайи шиъриинди ккудубкIуз ккундузуз.
Дявйириз аькси духьну ккунду вари
(Азербайжан ва Арменияйин арйирин тясирнаккди)
Хъял, душманвал убчIвра кьюб халкьдин ариъ,
Дагълар мюгьтал духьна. Сар абин баяр,
Кавказдин униъ аьхю гъахьи таяр,
Улихь вахтари албагну гъахьидар,
Гьаз гъярхьра гъи? Набшди дуствал халкьарин?
Гьаз учвкан душмнар aпIypa сар-сарин?
Шлиз ккундар ислягьвал гъубзну Кавказдиъ?
БатIул гьаз aпIypa къанун абйирин?
Фициб гележег хьибди ичв насларин?
Дявди фукIа ужуб хурдар халкьариз,
Ккидирчуру диди шагьрарна гъулар,
Дердну кур aпIypy бабарин улар.
БицIидарра дявди aпIypy йитим,
Варидарин уьмур aпIypy читин.
Хъял, душманвал удрубчIври гьичра ариъ,
Дявйириз аькси духьну ккунду вари!
