Гъулариз – артмиш’вал
Аьхиримжи йисари Хив райондиъ жямяаьтлугъ яшайиш артмиш ва авадан апIбан рякъ’ан уж’валнан хайлин дигиш’валар духьна. Йишвариин кьабул гъапIу саб жерге уьлчмйирин натижайиъ, гьякьикьатди субут апIурайиганси, район хайлин улупбариан республикайиъ артмиш шулайи районарин улхьан жергейиз хру мумкинвалра дубхьна.
– Ккудубшу йис вари уьлкейизси учузра, коронавирусдин уьзур себеб дубхьну, читинуб гъабхьну, вушра, район яшайишдинна экономикайин рякъюъ артмиш апIбан серенжемар кьабул апIури, гьарсаб ерли поселение-йин, гъулан жямяаьтдин тIалабарна игьтияжар фикриз гъадагъну, респуб-ликайин гьюкмин кIулиъ айидарин табшуругъариз асас вуди ляхин ккабалгуз зегьмет гъизигунча.
Планламиш дапIну, улихь диву гьарсаб вазифа улупнайи муддатнаъ вахтниинди тамам дапIна. Мушваъ сифте вуди ерли бюджетдиз аьлава гъазанжар жалб апIували, райондиъ жюрбежюр цирклариъ тамам гъапIу тикилишчивалин ляхнари асас йишв бисура, – гъапну ич сюгьбатнан эвелиъ Хив райондин глава Ярмет Ярметовди.
Гъазанжар – бюджетдин диб
Райондин главайи къайд апIу-райиганси, 2020-пи йисан райондин аьтрафариин, республикайин гьюкмин кIулиъ айидарин табшуругъар тамам апIбан гъаразнаъ ади, бюджет тамам апIбаз, дина аьлава дакьатар жалб апIбаз дикъатлу фикир, эгьемият тувна. Жавабдарвалиинди тамам гъапIу ляхнин натижайиъ райондин бюджет уьмуми кьувватариинди 108% тамам дапIна.
КIули дубхнайи ляхнин натижайиъ республикайин бюджетдиан дотацйирси райондиз жара апIурайи дакьатарикан асиллувал, улихьна йисан улупбарихь тевиш, 13%-дин исина гъабхьну. Гьаци, 2020-пи йисан дотацйири райондин бюджетдин 68% тяйин гъапIну.
– Ктабхъу йисан мартдин 31-диъ РД-йин Главайи адабгъу «Дагъустандиъ коронавирус уьзрихъди арайиз дуфнайи аьгьвалатнаъ ляхнин читинвалар алахьу бицIи ва кьялан дилаварчйириз тялукь кюмекар тувбан гьякьнаан» Указ йишвариин тамам апIури, физический ва юридический касари гъадагъурайи гъазанжариина улупнайи налогдин кьадар 1,3%-дилан 1%-диина, хусуси метлеб айи ляхнариин илипнайи налогдин кьадар 15%-дилан 7,5%-диина ис гъапIну.
Бюджетдиз аьлава дакьатар жалб апIбан бадали, жавабдар гъуллугъари йишвариин къанунсузди дилаварчивалиин машгъул вуйи касарин гьякьнаан сикин дарди уьлчмйир кьабул апIура. Гьаци, улупнайи муддатнаъ жавабдар гъуллугъарин вакиларин уьмуми кьувватариинди, райондин айитI тялукь дилаварчйирин гьякьнаан ахтармишар гъахбан бадали, 16 ражари рейдар тешкил гъапIну. Натижайиъ зегьметнан йикьрар адарди ляхниин машгъул вуйи 85 субъект ашкар гъахьну, дурарикан 27 дилаварчи пассажирар гъахбиин машгъул вуйи. Улупнайи касарикан 41 дилаварчи йисан аьхириз налогарин гъуллугъарин гьисабнаъ дерккна.
Йишвариина инвестицйир
Му рякъюъ Хив райондиъ улупбар йислан-йисаз за шула. Уьмуми гьисабариинди, 2020-пи йисан райондиз 325 миллиондин инвестицйир жалб дапIна. Му улупбар 2019-пи йисантIан 6,7%-дин артухъ ву. Гъябгъюрайи йисанра йишвариина аьлава дакьатар жалб апIбан ляхин гъабхурача.
ПучIу промышленность
Гъуху ахтармишари субут апIурайиганси, улихьна йисарин улупбарихь тевиш, му цирклиъ шулайи натижйирин цци думукьан фаркь’вал адар. Уьмуми гьисабариинди, 2020-пи йисан Хив райондиъ промышленностдин карханйири 19 миллиондин сурсат гьясил дапIна. Халачичивалин цирклин улупбар, гьяйифки, йислан-йисаз зяиф шула. Аьгьвалат рынокдин шартIариъ хили гъурху халачйирихьна вуйи тIалаблувал, муштарйирин терефнаан дурарихьна вуйи игьтияж ис абхънайиваликан асиллу шула. Хъа чпин сурсат хьади рынокдин заан де-режйириз удучIвру кьувватар ихь фабрикйириз адар.
Гъулан мяишат
Ухьу гъи, ХХI аьсрин дигиш’валарин тясирнаккди рягьятваларихъ, гъулайваларихъ хъергну, зегьмет зигбахьан ярхла хьуз чарйир агурахьа, амма фукьан дигиш’валар, хъуркьувалар гъазанмиш гъапIишра, гъулан мяишат гъуларин артмиш’валин дибди гъубзрувал ухьу сабанра кIваълан гьархну ккундар. Му улупбарин чарасузвал аннамиш дапIну, йишвариин гъуларин агьалйири зегьмет зигбаъ аьхю мяна а, фицики Хив район гъулан мяишатдин, асас вуди малдарвалин район ву. 2020-пи йисан райондин вари жюрейин мяишатариъ гъизигу зегьметнан натижайиъ 1,2 миллиарддин хайир гъадабгъна. Гьадму гьисабнаан 654 млн манат набататчйири, 546 млн малдарари гъазанмиш дапIна.
Хьадан фасил гъулариъ къурагьуб хьувалин натижайиъ зегьметкешарин гъазанжарин кьадар 9%-дин ис абхъну. Улупнайи муддатнаъ гъулан мяишатдин цирклиз гьацира 15,7 млн инвес-тицйирра жалб дапIна. Гьюкуматдин терефнаан гъулан мяишатдин набататчивалинна малдарвалин циркил арт-миш апIбаз кюмек тувбан саб жерге метлеблу программйирин дахилнаъдира Хив райондин зегьметкешари 11 миллион манатдин субсидйир гъадагъна.
Вушра, му улупбариз лигну, гьелелиг архаин духьну ккундар…, – къайд гъапIну Ярмет Ярметовди.
Яшайишдин инфраструктура ва ЖКХ
– Му жигьатнаан саки гьар йисан Хив райондиъ тикилишчивалин ляхнар гъахурахьа, хъуркьуваларра ахьуз. 2020-пи йисра саб жерге хъуркьувалариинди лишанлу гъабхьну.
Уьмуми гьисабариинди, ккудубшу йисан райондиъ 258,5 млн манатдин тикилишчивалин ляхнар тамам дапIна.
Агьалйириз гъулай ва хатIасуз яшайиш ккабалгбан гъаразнаъ ади, гьамусяаьт Ургъа гъулаъ цIа ктIубшвру десте ачмиш апIбаз лазим вуйи тикилишар ккергъна. Ерли гьюкум тамамвалиинди кIули гъабхуз мумкинвал тувбан бадали, Асккан АрхъитI ерли административвалин тикилишар дивра.
Образование
Райондин асас кьувватар ва фикир аьхиримжи муддатнаъ образование-йин цирклиъ модернизация гъабхбаз сарф дапIна гъапишра, кучIал шулдар.
Гьамусяаьт образованиейин маканарин гьякьикьат хайлин улихьна дубшна, пуз шулу. Хъуркьувалар а, вушра гьелелиг живанариз мектебдиз улихьна вуйи аьгъювалар ва тербия тувбан рякъ’ан райондиъ арайиз дуфнайи аьгьвалатниин рази хьуз ухди ву. Гьамусяаьт Хив райондиъ анжагъ 24,5% бицIидартIан мектебдиз улихьна вуйи образование тувбахъди тяйин дапIнадар. Месэла гьял апIбан гъаразнаъ ади, цци Чювекк 80 бицIир кьабул апIуз мумкинвал айи бицIидарин багъдин тикилишар ккергъбанди вуча.
«Деврин мектеб» федералин проектдин дахилнаъди Хиварин, Асккан АрхътIарин, Асккан Ярккарин, Мажвгларин ва ЦIийи Фрюгъярин мектебарин бинайиинди цифрайин илимдинна гуманитарвалин «Точка роста» центрар ачмиш дапIна. 2020-пи йисан эвелариан «Образование» милли проектдин дахилнаъди Ляхла, Асккан Яракк ва Кашкент, хъа ццийин йисан эвелариан Ургъа ва ГъванцIил гъуларин мектебар автобусарихъдира тямин дапIна.
Республикайин инвестицйирин программайин дахилнаъди 177 бализна шураз дусру йишвар ади ЗахитI гъулаъ деврин вари тIалабариз тялукь вуйи цIийи мектеб дивну ккудубкIна.
Душваъ аьтрафарра кмиди ккабалгну гьязур ву. Багахь вахтна му мектеб лазим вуйи мебелихъди, аьлава тадарукарихъди ва техникайихъди тямин апIиди.
Дидланра савайи, Асккан АрхътIарин, Ляхлаарин мектебар дибдиан, хъа саб жерге жара мектебариъ манишин тувбан гъурулушар рас гъапIну. Му ляхнар гележегдиъра давам апIидича, фицики райондиъ хатIалу гьялназ дуфнайи мектебарра ими.
Урусатдин Президентдин указар тамам апIбан шилнаъди, образование-йин гъуллугъчйирин маважибар за апIбан зиинра лазим вуйи зегьмет зигурача. Улупнайи месэлайиан мялимарин маважибарин улупбари 105%, тербиячйирин – 107% тяйин апIура.
Меденият
«Меденият» милли проектдин бинайиинди ккудубшу йисан райондин библиотекйирин китабарин фонд яркьу, библиотекйир «Интернет» сетдихъди тямин апIру мумкинвал гъабхьну.
Коронавирусдин уьзур тарабгъбаз аьксиди кьабул гъапIу уьлчмйирин натижайиъ культурайин гъуллугъчйир хайлин мяракйир онлайн саягъниинди кIули гъахуз мажбур гъахьну. Хъа уьмуми кьимат тувиш, улупнайи муддат райондин культурайиз хъуркьувалар айиб ва маракьлуб гъабхьну, пуз шулу: Фурдагъ СДК бинайиан рас дапIну, ишлетмиш’вализ тувнахьа. Лика, Гъвандик, Хирижв, Мажвгул гъуларин культурайин ужагъариъ, РКДЦ-йиъ саб жерге расвалин ляхнар тамам гъапIну. Гьавйир умун гъахьиси Заан Ярккарин СДК бинайиан рас апIбан ляхнар ккергъдихьа. Ерли бюджетдин кьувватариинди ЦIантIарин культурайин Халра рас апIуз фикриъ айич.
Райондиъ туризм артмиш апIбан жигьатнаан гьамусяаьтна «НитIарин» кIул’ин туриствалин майдан тикмиш апIбан ляхнар егин еришариинди кIули гъахура.
Сагъламвал
2020-пи йис ухьуз гьарсариз иллагьки сагъламвал уьбхбан рякъ’ан гъагъиб гъабхьну. Йиз гафарин, яркьуди дарпишра, вари гъавриъ ашул.
Вушра, му читин вахтна йишвариин агьалйириз лазим дережайиъди кюмек тувбан бадали, саб жерге уьлчмйир кьабул дапIна. Гьаци, «Сагъламвал» милли проектдин дахилнаъди ккудубшу йисан Хив ЦРБ-йин «Медицинайин тяди кюмекнан» гъуллугъназ 3 цIийи машинар тувна. Ккугъ, Асккан Яракк ва Ургъа гъулариъ модулин ФАПар дивбан ляхнар аьхирихъна дуфна. Му жигьатнаан ццира, РД-йин Минздравдин улупбариз асас вуди, Хив райондиъ уж’валнан дигиш’валар хьиди.
Агьалйириз «Марцци шид»
Хив райондин агьалйир марцци штухъди тямин апIбан месэлйир гьар йигъандин гюзчиваликк ккайич.
Гьамусяаьт Хив райондин саки вари гъулар штухъди тямин апIувализ гъилигиш, райондиъ, уьмуми гьисабариинди, шид гъадабгъурайи 70 булагъдин кIулар а. Гьадму гьисабнаан райондин агьалйир штухъди тямин апIру 34 асас штун турбйир гъулариз дизигна. Дурариланра савайи, агьалйирин игьтияжар гьисабназ гъадагъну, аьла- ва вуди гъулариз 35-сан булагъдиан шид дубхна. Райондин аьтрафариин вари сабишв’инди штун 70 линия ал. Ккудубшу йисан 8,2 км манзилнаъди Хирижв – Хив штун цIийи гъурулуш ккивну.
Пуз ккундузузки, штарин ерийин, думу гъурулушар рас апIбан ва му цирклиъ алахьурайи аьлава месэлйир гюзчиваликк уьрхювал ерли поселенйирин главйирин асас вазифйир ву. Фицики штун гъурулушар гъуларин администрацйирин хусусиятнаъ а.
Му жигьатнаан йишвариин жавабдар касари ляхин гъабхура. Гьаци, саки вари ерли поселенйириъ штарин линйирин лазим шлу схемйир гьязур дапIна. Гъулаз шид зигбан, уьмуми йишвлан гьарсаб хулаз шид жара апIбан месэлйир гьаммишан гюзчиваликк уьрхюра.
Штун гъурулушар къайдайикк уьрхбан бадали, гъябгъюрайи йисан райондин бюджетдиан ерли поселен-йириз жюрбежюр расвалин ляхнар кIули гъахуз лазим вуйи кьадар дакьатар жара дапIна. Дидланра савайи, республикайин метлеблу программйирин бинайиинди гъябгъюрайи йисан ГъванцIил, Мажвгул, ГъуштIил ва Яракк гъулариз штун цIийи гъурулушар тикмиш апIбан ляхнарра планламиш дапIна.
Рякъяр
2020-пи йисан Хив райондиъ, уьмуми гьисабариинди, 22,8 км манзилнаъди рякъяр ккивна. Гьадму гьисабнаан 17 км рякъяриин асфальт улубзна, 5,8 км манзилнаъ рякъяр рас дапIна.
Гьаци, «Ерли эгьемият айи рякъяр рас апIбан гьякьнаан» вуйи РД-йин метлеблу программайин дахилнаъди Хив М. Шамхаловдин ва О. Кошевойдин кючйириин, ЦIийи Фрюгъяриин асас кючейиин асфальт улубзну.
Гьацира «Дербент–Хючна–Хив» республикайин рякъюн Хив, кьялан манзилнаъ 2,6 км рякъ’ин асфальт цIийи, ГъуштIил – Ляхла рякъюн 1,3 км манзилниин, ЦIудихъна терефназди 3 км рякъ’ин асфальт улубзна.
«Мамраш–Ташкапур–Аракандин гъяд» республикайин рякъюн Хирижв гъулхьан Агъул райондихъди вуйи сяргьятарихьнакьан 7,5 км рякъ цIийи алапIну.
Гъуларин кючйирикан гъулхиш, 2020-пи йисан ЦIанитI – 10,8 км, ЗахитI – 0,6 км, Хив – 0,66 км манзил ади Ибрагьимовдин, Жалавхановдин, Мира ва Гоголин кючйириин асфальт улубзна. Кашкент ва Дардаркент гъулариъ – 0,8 км, Асккан АрхъитI – Цнал гъуларин 5 километрихьна кючйириъ жяргъял абхьну. Улупнайи вахтназ дагълу гъулар артмиш апIбан, дурар уьрхбан метлебниинди Арчугъна машинар улдучIвру гъяд иливбан ляхнар кIули гъахура.
Улупнайи жигьатнаан гъахурайи серенжемар давам апIури, цци Хив райондин аьтрафариин, уьмуми гьисабариинди, 10 км-тIан артухъ манзилнаъ рякъяриин асфальт улубзиди.
Жигьилар ва спорт
Райондин агьалйирин уьмуми кьадарнакан 30%-тIан артухъ 14 йислан 30 йис’ина яшнаъ айи жигьилари тяйин апIура. Жигьиларин месэлйириз Хив райондин улихь хьайидари гьарсаб вахтна артухъди эгьемият тувра. Райондиъ жигьиларин администрация, волонтерарин десте, пионерарин тешкилатар ва аьлава дестйир гьяракатнаъ а.
Деврин дигиш’валар фикриз гъадагъну, аьхиримжи йисари живанари спортдиз артухъ эгьемият тувуз хъюгъна. Улупнайи вахтназ райондиъ жигьилариз спортдиин машгъул хьуз шартIар гизаф а.
«Шагьраринсдар гъулай аьтрафар» метлеблу проектдин бинайиинди ктабхъу йисан Хив, Гъвандикк ва ЦIийи Фрюгъ гъулариъ живанариз тялукь майднар тикмиш гъапIну. Гьаму йисан гьацдар майднар Хив, Хирижв ва Мажвгул гъулариъра тикмиш апIиди.
Спорт артмиш апIури, шубуб гъулаъ спортдин майднар тикмиш апIбан, Хив, Кашкент, Лика ва Асккан Яракк гъуларин спортдин майднар ккабалгбан ляхнар кIули гъахиди. Гьамусяаьт райондиъ 22 воркаут майднар кьувватнаъ а. Цци тялукь майднар Чювекк, ЧIира ва Заан АрхъитIра дивди.
Ав, гъи Хив район яшайишдинна экономикайин жигьатнаан хайлин улихь дубшна. Хъуркьувалар а, вушра, гьякьикьатдиин рази духьну, архаин хьуз ухди ву.
Дарпиди гъибтуз шулдар: марццишин – гьарсаб хъуркьувалин эвел ву. Фицики сагъламвалин месэлйир сифте нубатнаъди марццишин уьбхювалихъди аьлакьалу ву. Му месэла, вари республикайиъси, ихь гъулариъра гьелелиг учIруди гъубзра. Аьгьвалат лазим дережайиъди гьял апIайиз, му-шваъ гьарсар касди ватандаш’валин жавабдарвал гьисс апIбаъ аьхю мяна а.
Гьюрматлу ватанагьлийир! Ихь багъри юрд гюрчегди уьбхювал ухькан гьарсарикан асиллу ву. Гъачай, му рякъюъ сатIи духьну, ухьуз сагъламвалин гележег яратмиш апIуз чалишмиш шулхьа!
– Чухсагъул интервью тувбаз.
