Тялукь яш хьайиз, бицIидариз мектеб кьюбпи хал шулу. Ав, дугъриданра, ихь уьмрин варитIан ужуб вахт ухьу мектебдиъ гьапIрахьа. БикIуз, урхуз дубгъувал, сарпи мялим, увухъди 10 йисандин арайиъ урхури гъахьи юлдшар ва му вахтар гьарсар касдин фикриъ уьмурлугъди гъузиди.
Гьаму улихьнаси узу Дербент шагьриъ айи 6-пи нумрайин кьялан образование тувру мектеб-интернатдиз гъушунза ва душваъ урхурайи баяр-шубарихъди ва мялимарихъди гюрюшмиш гъахьунза. Интернатдиъ урхурайи баяр-шубари ва гьацира дурарин абйир-бабари разивалиинди ктиту ихтилатари мина гъюз мажбур гъапIунзу.
Мектеб-интернатдин директор Рамзэс Касимов (шиклиъ) узу чпихьна гъюб’ин шад гъахьнийи. Сифте сатIиди мектеб-интернатдилан илдицну, Рамзэс Касимовди, йиз суаларизра жавабар туври, чан фикрарикан, гележегдиз айи планарикан ктибтнийи.
– Рамзэс Зайналович, ихь сюгьбатнан кIулиъ узу жикъиди мектеб-интернатдин тарихнахъди таниш апIуб ккун апIураза.
– Ич 6-пи нумрайин мектеб-интернат Дербент шагьриъ диву сабпи урхбан идара ву. Мидин дарамат 1858-пи йисан тикмиш гъапIуб ву. 1941-пи ва 1945-пи йисари му мектеб-интернатдиъ дявдин кьушмарин аьзархана ерлешмиш гъапIнийи. Гъи Дербент шагьриъ дуланмиш шулайи ерли яшлу агьалйирин гизаф пай гьаму мектеб ккудубкIдар ву. Аьхю Октябрин социалист инкьилаб ккудубкIбалан кьяляхъ, му мектебдиз Сергей Миронович Кировдин ччвур тувнийи. Ва хайлин йисарилан мектеб-интернатдиз Азербайжандин машгьур шаир Низами Гянжевийин ччвур тувуз къарар адабгъну.
– Узуз рябкъюрайиганси, мектеб-интернатдиъ урхурайи баяр-шубар мушваъ яшамишра шула. Дурар мушваъ гъузбан метлеб фу вуш, ачухъ апIуб ккун апIураза. Ва гъийин йигъан мектеб-интернатдиз фицдар бицIидар кьабул апIурачва?
– Саб кIуруб, мина кьабул апIурайи гизаф пай бицIидар касиб хизанариан вуйидар, абйир-бабар жара духьнайидар, аьхю хизанариъ яшамиш шулайидар ва йитим бицIидар вуйич. Мисалназ, ихь статис-тикайин улупбариз гъилигиш, фукьан дишагьлийир, чпин жиларихьан жара духьну, са-сарди бицIидарихъди дуланмиш шула. Учухь урхурайи хайлин бицIидар чпин бабар жара уьлкйириз лихуз душнайидар ву. Ав, гьелбетда, бицIидариз алабхьузра, ипIузра, хал-йишвра ккунду. Хъа сарун чарасузвалин гьялнаъ ахъган, баяр-шубар учуз табшурмиш дапIну, дурар гъягъюра.
Кьюб кIуруб, учу гизаф пай бицIидар районариан ва, йишвар гъахьиш, шагьрианра кьабул апIурча. Аьхюбсиб пай бицIидар Табасаран райондиан ву. ИпIруб-убхърубдин гьякьнаан улхуруш, пуз ккундузузки, мектеб-интернатдиъ гьарсабдикан айич ва бицIидариз ипIрубдин аьзият адарич. Узуз мушваъ урхурайи вари баяр-шубар йиз веледарси ккундузуз. Гьаз гъапиш, дурарин улар гьаммишан уз’ин алди шулу. Ухьу дурарин уьмриъ нумуна вуди гъузну ккунду.
Гъи, увуз рябкъюрайиганси, ич мектеб-интернатдиъ 524 баяр-шубари урхурайич, аьхюну пайну – чешнелуди. Учу бицIидариз азад вахт давди адапIуз мумкинвал туврадарча. Дурариз гьаммишан цIийи агъювалар улупура. Мисалназ, шубариз бирхувал, мурслариинди убхувал, хургар гьязур апIувал ва имбу ляхнар, хъа баяр спортдиин машгъул хьуз гъит-рача ва жилижвуваз уьмриъ лазим шлу жара ляхнарихъди тямин апIури шулча.
Ич мектеб-интернатдиъ 64 мялимди ляхин апIура, ва дурарин аьхюну пай, саки 80%, пишекарвалин заан дережа айидар ву, – къайд гъапIнийи Рамзэс Зейналовичди.
Ав, дугъриданра, гизаф пай читин хизанарин вазифйир чпин кIул’ина гъадагънайи 6-пи нумрайин мектеб-интернатдиъ лихурайи мялимари чпиз аьхю кьувват айивал улупура. Рамзэс Касимовдиз, дугъу зигурайи марцци зегьметназ ва хъуркьувалариз лигну, Дербент шагьрин главайин терефнаан швнуб-саб ражну гьюрматнан грамотйир, кьиматлу пешкешар тувна. Республикайин терефнаанра дугъан хъуркьувалар лишанлу дарапIди амдар. Мектеб-интернатдин мялимарин коллективдин ва урхурайидарин арайиъ дугъу аьхю гьюрмат гъазанмиш гъапIну.
Директорихъди сюгьбат ккудубкIбалан хъяляхъ, узу хулаз гъягъюз удучIвган, мектебдин гьяятдиъ айи, мушваъ урхурайи баяр-шубарихъдира гафар гъапIнийза, ва дурари интернатдикан вуйи чпин фик-рар узуз ачухъ гъапIнийи.
Мадина Садикьова, 9-пи классдиъ урхурайи риш:
«Узу Дербент шагьриан вуза. Узу мушваъ урхурайивалиин гизаф рази вуза. Ич мектеб-интернатдин директорди Рамзэс Касимовди, ич гележег ужуб ибшри кIури, учкан ихь гьюкуматдиз лазим вуйи касар духьну ккуниваликан кми-кмиди кIури, учуз фукьан вушра аьхю фикир тувра. Ихь гьюкуматдиз, мицисдар мектебар ачмиш апIбан, узу чухсагъул кIураза. Гъи ич абйир-бабаризра читинвалар алахьурайиваликан хабар ачуз. Дурарра, учу бадали зегьмет зигури, харижи уьлкйириз лихуз гъягъюра. Абйир-бабар наан ашра, дурарихъдира аьла- кьа ади яшамиш шулача».
Абукар Атаев, 11-пи классдиъ урхурайир:
«Узу Мягьячгъала шагьриан гъафир вуза. Уву наънан гъафишра, мушваъ варидариз директорин ва мялимарин терефнаан гьюрмат ва гъайгъу а. Узу мушваъ саки жвуван хулаъси яшамиш шулаза. Кьабулди вузуз. Йиз, мушваъ урхури, 7 йискьан вуйиз. Гьаму вари вахтнан арайиъ мялимар узуз даягъ гъахьну. Дурар эдрегру, гизаф сабурлу инсанар ву. Гъи йиз терефнаан дурари гъизигу ачухъ ва вафалу зегьметназ чухсагъул пуз ккундузуз».
