Мартдин 31-пи йигъан «Табасарандин нурар» газатдин конференцйир гъахру залиъ Табасаран ва Хив ра-йонарин кIулиъ айи Мягьямед Къурбановдихъди ва Ярмет Ярметовдихъди пресс-конференция кIули гъубшну. Журналистарихъди вуйи думу гюрюш ачмиш гъапIур газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиев вуйи. Дугъу чан сифтейин гафнаъ, теклиф кьабул дапIну, газатдин редакцияйиз дуфнайи хялариз чухсагъул мялум гъапIнийи ва районарин главйирикан ккудубшу йисан гъапIу ляхникан ва районариъ айи аьгьвалатнакан ктибтувал ккун гъапIнийи.

 

Я.Ярметов: – Узу гъи Мягьяч-гъалайиз вахтназ вуди Дагъустан Республикайин Главайин вазифйир тамам апIурайи Сергей Меликовдин теклифниинди гъафир вуйза. Дугъу, районариъ гьял дапIну адру образованиейин, сагъламвал уьбхбан, рякъяр тикмиш апIбан, яшайишдин ва гьацдар жара цирклариан фицдар месэл-йир аш, гележегдиз фицдар планар йивураш аьгъю апIбан бадали, нубатнахъди районарин главйириз теклиф апIура. Хив райондиъ сагъламвал уьбхбан цирклиъ агьалйириз гизаф читинвалар айивализ дилигну, цIийи поликлиника тикмиш апIувал ккун гъапIунза. Райондиъ лап читин гьялназ дуфнайи, даргъурайи шубуб мектеб а. Ич терефнаан гьадму мектебар республикайин инвестицйирин программайик кирчувалин тIалаб гъабхьнийи. Электричествойихъди тямин апIбан цирклиъра читинвалар адарди дар. Мархьар гъургъиган, микIар хъивган аквар хътатIура. Рякъярин месэлйирра гъитIирккунча.

Агьалйир штухъди тямин апIбан месэлйирра гьял апIурача. 2022-пи йисаз райондин жюрбежюр йишвариз шид зигувал пландик кипнача. ГъуштIил ва ГъванцIил гъулариз цци шид зигуз 200 миллионкьан дакьатар лазим ву. Му кьадар пул райондин бюджетдиъ адрувализ лигну, правительствойиъ лихурайи ихь халкьдин вакиларин кюмекниинди гьаму жюрейин ляхнар республикайин инвестицйирин программйирик кахьруганси дапIнача. Саб гафниинди, халкьдин мяишатдин вари цирклариъ айи читин месэлйирикан ва дурар гьял апIбан рякъярикан гъулхунча.

М.Къурбанов: – Хив ва Табасаран районарин халкьар саб вуйиганси, арайиъ айи месэлйирра чиб-чпиз ухшардар ву. Гъубшу гьяфтайин гьербе йигъан республикайин кIулиъ айи Сергей Меликов Табасаран райондин улихь-кIулихь хьайидарихъди гюрюшмиш гъахьнийи. Табасаран райондиъ даргъру гьялназ дуфнайи 12 мектеб а. Гюгьрягъ ва Акъа гъулариъ урхурайидариз дарсар хусуси хулариъ кивра. Хюрикк ва Туриф гъулариъ мектебар тикмиш апIуз вари документар гьязурди а. Му мектебар тикмиш дапIну, 2022-пи йисан ишлетмиш’вализ тувруси дапIну ккунду. Жулжагъ, Пилигъ, Гюгьрягъ мектебар тикмиш апIбан бадали, проектдинна сметайин документар гьязур апIувализ дакьатар республикайин бюджетдик улупуб тIалаб гъапIунча. Мялимарин, духтрарин маважиб тувбан кьяляхъ, райондин бюджетдиъ лап цIибтIан пул гъубзрадар. Дидихъ мектебар тикмиш апIуз шулдар.

Райондиъ айи кьюбпи асас месэла – штун месэла ву. Райондин меркез вуйи Хючна гъулаз шид зигбан месэла 1978-пи йисхъан мина дийибгъна. Аьхирки магьа дина шид хъубкьна, шид зигбан сабпи пай ккудубкIну, амма думу шид сабан убхъуз хай шулдар. Кьюбпи пай – шид уч ва марцц апIру резервуар гьязур апIувал – гьеле ккудубкIнадар. 2023-пи йисаз вуйи планарик СиртIична, Гюгьрягъна, ЧвулатIна, гьацира Халагъна, Гумиз ва Жвуллиз шид зигувал кипна.

Электричествойин сетарин цирклиъра читин месэлйир гизаф а. Табасаран райондиъ гизафси 1967 – 70-пи йисари дизигнайи токдин симар, бурузар йирси духьна, мархь, микI кубкIубси, инсанар аквар адарди гъузра. Пландиинди рас апIбан ляхнар гъахбан бадалира, аквар хътатIбакк ккубкьру. Зиихъ къайд дапIнайи йисарихъан мина райондин агьалйирин кьадарра гизаф гъабхьну. Айи трансформаторарин кьувват гьубкIрадар.

Табасаран райондиъ айи рякъярин манзил 800 километр ву. Му кьадар рякъяр къайдайиз хпан бадали, лап гизаф дакьатар лазим шулу. Саб километрин рякъ’ин лазим вуйиси асфальт улубзбан бадали, 10-15 миллион манат лазим ву. Гьаму йисан Дербент-Хючна-Хив рякъюн 0-16 километр рякъ тикмиш апIувал пландик кипна. Мамедгъалайиан зина Хючназ вуйи рякъ либхура. Диди Мягьячгъалайиан мина гъюру машинариз рякъюн вахт саб сяаьтнанкьан жикъи апIура. Хив ва Табасаран райондин арайиъ асфальт алдарди гъубзнайи рякъюн 22 километр 2023-пи йисариз гьязур апIуз планарик кипна.

Думу рякъ ишлетмиш’вализ тувиш, Хив, Агъул, Табасаран районарин вари агьалйирихьан гьадму жикъи ря-къюъди шагьрариз гъягъюз хьибди.

Гъулан мяишатдин месэлара гъитIибккунча. Аьхю райондиъ яр-йимиш уьбхру йишв адар, аьхю хутIлар, бегьерлу ругар, шид адрувализ лигну, ляхник ктарди дахьна. Сергей Меликовди гъулан мяишатдин минис-терствойиз, лап багарихьди райондиз душну, гъулан мяишатдин вакиларихъди тялукь программа тартиб апIувал табшурмиш гъапIну.

Къайд апIуб лазим вуки, аьхиримжи йисари республикайин кIулиъ айидари ихь районариз гизаф кюмек тувна, хъа вари ляхнар сатIиди апIуз удукьру мутму дар, ихь агьалйирикан гьаддин гъавриъ хьувал ккун апIураза.

Г.Маллялиев: – Республикайиъ туризм артмиш апIбан бадали, жюрбежюр программйир уьмриз кечирмиш апIура. Хив ва Табасаран районариъра туриствалин маршрутар ачмиш дапIна. Ихь районариз гъюз ккуни туристариз фицдар шартIар яратмиш дапIнаш, гьаддикан ктибтувал ккун апIураза.

Я.Ярметов: – Кьюд йис улихьна рес-публикайиъ туризмдин ва халкьарин сяняаьткарваларин министерствойи «Пекдин рякъ» проект тартиб апIруган, Хив райондиъ туриствалин объектдин паспорт гьязур дапIну, Ккугъ гъулан аьтрафариъ айи «МикIарин шагьур» («Эоловый город») туриствалин маршрутдик кипнача. Гьадму маршрутдиъди халачйир урхру фабрикайизра, музейдизра, паркдин аьтрафаризра гъягъюз хьибди. Туристариз вари шартIар айи дахъру-гъудужвру йишвар лазим ву. Дурар инвесторари ккабалгну ккунду. Гьаддихъди сабси ерли агьалйириз гъазанмиш апIуз мумкинвал тувру йи-шварра хьиди.

М.Къурбанов: – Гьарсаб йишваз туристар рягьятвал гъадабгъуз, юрд-нан утканвалар гюзет апIуз гъюру. Гьаддиз туристарин маршрутариз ужудар рякъяр лазим ву. Гьадму ляхнихъ хъюгънахьа. Хъа туриствалин тикилишарикан улхуруш, райондин бюджетдин саб манаткьан харж дарапIди Ургур чвуччвун гъала лап уткан гьялназ дубхнахьа. Думу ляхнар кIулиз адагъу- ри, жара йишвариъ яшамиш шулайи ва райондиъ айи ихь ватанагьлийири 20 миллион манатдин харжар дапIна. Гьамус гъалайин багарихь туристариз рягьятвал гъадабгъру, табасаран милли хурагар гьязур апIру ва гь.ж. йишвар ккабалгувал гъубзна. Думу жюрейин шартIар арайиз хпан бадали, жил лазим ву. Райондиъ айи туриствалин вари объектар – Дюрхъ, Рибчрар, Мичрин гъяд, Жвулли гъулан мист ва минара, Къужник, Улуз ва жара йишвариъ айи гъядар яркврарин фонднан жилариин ерлешмиш духьна. Ярквран фонднаан жара метлебариз кIури жил адабгъувалин месэла Урусатдин Федерацияйин дережайиъди гьял дапIну ккунду.

Гъалайиин расвалин ляхнар гъуххъан мина хьадан вахтна кюгьне гъалайин, табиаьтдин утканвал гюзет апIуз дина гьар йигъан 1000-1200 кас гъюра. Сумчрар айи вахтна гизаф жигьилар уч шула. Гъубшу йисан райондиъ спортдин аьхю серенжем гъубхунхьа. Думу жюрейин серенжемар гъахувал аьдатнаъ ипбанди вуча. Гьаму йисан цIийикIултIан «Рубасдин гьенгар» фес-тиваль гъабхувал планламиш апIура. Гьадму ляхинра райондиз туристар жалб апIбан бадали гъабхурайиб ву.

Гизаф ихь агьалйириз чпин гъулариз туристар дуфну ккундар. Улихьнаси Гъулли гъул’ан вуйи агьалийи гъулаъ туриствалин объект дивуз мясляаьт дивнийи. Гъулаъ айидар вари 15-17 хизан вушра, кьюб йишваз пай гъахьну. Саб пай – туристар гъювализ разивал туврудар, тмундар – аьксиди удучIвурайидар. Гьаддиз сифте агьалйирихъди ляхин дубхну, гьадрар гьязур дапIну ккунду.

Г.Маллялиев: – Районарин девлет – ихь жигьилар ву. Дурарин азад вахт адапIбаз, дурар спортдихьна жалб апIбаз фициб фикир туврачва?

Я.Ярметов: – 10-15 йис мидиз улихьна жигьилари, волейбол ва футбол уйнамиш апIбан бадали, чпиз дюз майдан абгури шуйи. Гьамус дици имдар. Гизаф гъулариъ деврин тIалабариз жаваб тувру спортзалар, стадионар а. Жигьилариз душвариъ раккнар гьарган ачмишди ву. Хив гъулаъ гъийин деврин тIалабариз жаваб туврайи спорткомплекс а. Душваъ волейболиан, футболиан, жюрбежюр кчIихбариан талитар гъахуз шулу. Хив райондиъ стадионра а. Думу рас дапIну, дидканра деврин тIалабариз жаваб тувру стадион апIбанди вуча. Жигьилариз мумкинвалар гизаф духьна. Администрацияйин терефнаан удукьру кюмек тувуз гьязур вухьа, гьелбетда, жара йишвариз талитариз гъягъруган, спонсорар жалб апIурахьа.

М.Къурбанов: – Спортдиин машгъул вуйидариз райондин саки вари гъулариъ шартIар яратмиш дапIна. Ерли тешкиллувалин проектарин кюмекниинди райондиъ вари жюрейин шартIар айи мини-футболин 15 майдан дивна. БицIи бюджетдин спортдин 13 майдан узу райондиз гъяйизра дивнайи. Амма жигьиларин спортдихъ юкIв хъайиси имдар. Хилариъ айи телефонари дурар спортдихьан ярхла дапIна. Хъа бязи бажаранвал кайи баяриз, спортдин жюрбежюр талитариъ гъалиб гъахьиган, аьхю пешкешар ккун шулу.

Гъубшу йисан Кьалухъ Мирзайин ччвурнахъ хъайи спортзалиъ кьюрдун вахтнара манишнахъди тямин апIру гъурулуш дивунча. СиртIич гъулаъ спортзал рас гъапIну, дидиз улихьна Хючна гъулан сабпи нумрайин мектебдин спортзал къайдайиз гъабхну, ЦIурутIил гъулан цIийи мектебдихъ ужуб спортзал хъа. Дарвагъ гъулаъ юкьяр дисбаан республикайин спортдин филиал ачмиш дапIна. Дина гъюрударин кьадар аьхюб ву.

Г.Маллялиев: – Жиниб дар, гъи ихь гизаф гъулариъ имбудар яшлуйир ву. Жигьилар Табасаран райондианра, Хив райондианра шагьрариз удучIвну гъягъюра. Ярмет Аьлиметович, ич газатдин адресназ Атрик, ХурсатIил гъулар ккадахьуз гъитну кIуру жюрейин аьрзйир кми-кмиди гъюри шулу. Жигьилар гъулариъ гъузбан бадали, фициб ляхин гъабхурачва?

Я.Ярметов: – Гьацдар аьрзйир хьади учухьнара илтIикIури шулу. Инсан чахьан ужуб, рягьят яшайиш хъапIуз шлу йишваз удучIвну гъягъюри, аьдат айиб ву. Ухьура магьа дуфну Мягьячгъалайиъ дуснахьа, мушваъ ухьуз ляхинра ахьуз, веледариз образование тувуз, хябяхъдин вахтна рягьятвал гъадабгъуз мумкинвалра артухъ а. Гьаддиз жигьилар удучIвну гъягъюра. Гъулариъ яшамиш хьуз читинди ву. Думу месэла саб ихь районариъ, республикайиъ айиб дар, вари йишвариъ гьаци ву. Саб гьяфта улихьна Атрик гъулаъ трансформатор дивунча. Думу гъулаз вуйи рякъяр гизаф ишлетмиш апIурайидар дар, гьаддиз дурар рас апIуз артухъди пул жара апIурадар, вушра рякъяр машин гъябгъру гьялнаъ а. Гьар йисан думу гъулаз вуйи рякъ къайдайиз хурача. Атрикна, кьюб хизан яшамиш шулайи йишваз, газ зигузра ихтияр туврадар. Рякъярра апIурахьа, акварра зигурахьа, хъана гъулайвалар гъапIишра, дина жигьилар хъадакну гъидар. Гъулаъ деврин тIалабариз жаваб туврайи цIийи мектебра айи. Гьяйифки, бицIидар адрувализ лигну, думу хъябкьну. Атрик ва ХурсатIил гъулар Ургъа гъулан советдин дахилнаъ а. Учуз айи мялуматариинди, цци дина, гъулан мяишатдин ляхнар кIули гъахбан метлеб ади, шубуб жигьил хизан гъюбанди ву. Мурманскдиъ, Санкт-Петербургдиъ дусну, ярхла гъулан месэлйир гьял апIруб дар. Ватандихъан юкIв убгурайидариз багъри юрдариз гъювалин теклиф апIурача.

* * *
Табасаран ва Хив районарин главйирихъди, хайлин месэлйир гъитIирккну, маракьлу сюгьбат кIули гъубшнийи. Аьхириъ Ярмет Аьлиметовичди ва Мягьямед Сиражудиновичди, ватанагьлийирихьна илтIикIну, арайиз удучIвурайи читин месэлйир гьюкмин ерли органарин ва гъуларин агьалйирин сатIи вуйи кьувватариинди гьял дапIну ккуниваликан гъапнийи. Агьалйириз гьюкмин терефнаанси, гьюкмиз – агьал-йирин терефнаанра кюмек лазим вуйивалин ухьу вари гъавриъ духьну ккунду.