1954-пи йисан Хив мектеб ккудубкIу 24 живанарикан кьюр лезги баяр ва сар узу институтарик урхуз кучIвнийча. Узухъди физикайинна математикайин факультетдик урхуз Табасаран райондин бухьнагъ бай Мурадяли Гьяжимурадовра кучIвнийи. Таниш дару Мягьячгъалайиъ сатIиди урхурайи кьюр табасаранлу жигьилар чвйирси яшамиш хьуз хъюгъча.
1959-пи йисан узухъди математикайин факультет ккудубкIу 64 касдикан 5 кас уьру жилдрар али дипломарин эйсйир гъахьнийи: узу, сар лезги, сар лак, кьюр авар баяр. Мектебарин мялимари, директор кIулиъ ади, дипломдигъ гъивнайи кьиматар кайи кIажар уьрхюйиш ва улупуйиш, лап мубарак ляхин шуйи – абйир-бабариз чпин веледариз тербия туврайидарин варитIан зигьимлувал улупру йисар фицдар гъахьнуш, аьгъю шуйи. Варидариз «уьру дипломар» духьну ккунду кIурадарза, хъа аьхюнуб пай кьиматар «рази хьуз шулу» вуйиган, мицир мялимди туврайи тербияра заануб хьуз мумкин дар.
Гьамшвахъди саб мисалра хурза: варитIан заан демократвал айи Америкайиъ президент ктагъруган, дугъан уьмур мектебдилан ккебгъну ахтармиш апIуру. Эгер мектебдиъ, хъасин студент вахтари дугъу учв лайикьлуди улупундарш, армияйин гъуллугънаъ дирбаш’вал улупундарш, дугъаз ачухъди: «Уву хай шулдар», – кIуру.
Жвуву жвув тербияламиш апIру студент вахтарикан сабсан гьядиса кIваин апIурза. Жиларин атIнар гьарган туканариъ шулдайи. Узухъди урхурайи ва саб хулаъ яшамиш шулайи лезги бай Загьири кьюб-шубубан чан атIнар рас гъапIнийи. Кьюрдун тятIилариз Кьасумкентдиз гъушу Загьириз саб тукандиъ хпарин атIнар масу гъадагъурайи жилар рякъюру, ва дугъу гьерхру: «Жиларин атIнар адарин?» Сари дугъаз жаваб тувру: «Садар хпарин атIнарикан йиз хпири шубудар жиларин атIнар апIура. Агури мугъузан, гъадагъ хпарин атIнар!» Дугъан гафар кьабул духьну, йиз атIнарикра урхъар кайиб дябкънайи Загьири, кьюдар хпарин атIнар масу гъадагъну, чан дадайихьди дурарикан йирхьудар жиларин атIнар апIуз гъитну. Кьяляхъ гъафи Загьири шубудар хпар-жиларин атIнар узузра багъиш гъапIну. Магьа гьамци студент вахтари дагъустанлуйир арайиъ гьюрмат ади яшамиш гъахьнийча.
Халкь тербияламиш апIувал гьюкуматдин политикайикан ва идеологияйиканра асиллу ву. Мисал вуди Германия улупуз шулу. Гьюкуматдин кIулиъ Адольф Гитлер гъахьиган, 1934-пи йисан душваъ инсафсуз гьюкум – фашизм кьабул гъапIну.
Бязи гьюкуматари образованиейин министерствойиз «образованиейин ва тербияйин» министерство кIура. Ухьухь лап накь-швургъандиз «образованиейин ва илимдин» министерство кIурайи. Му гъалатI дюз гъапIну, ва саб министерствойикан гьамус кьюб министерство дапIна: мярифатнан министерство ва илимдин министерство. Мярифат, гьам образованиеси, тербияра ву. Фукьан мярифатлу кас дарин, кIури шулу.
Гъи гизафдариз рябкъюрайиганси, мектебариъ веледар тербияламиш апIбан ляхин зяиф дубхьна. Гьаддиз классдин идара апIурайи мялимариз, киврайи дарсарилан савайи, вазлиъ 5 агъзур манат тувбан указ адабгъна. Мидихъди сабси, классдин идара апIурайирин вазифйир артухъ хьиди.
Тербиячийи апIру гафар гьарган гъюдлидар духьну ккунду. Тербия гъадабгъурайириина алжагъуз, думу авамси гьисаб апIуз зат хай даршул. Мициб ляхникан аьгъюди хьувал мялимдин сабпи вазифа ву. КIваинди имизуз, узу Гъвандикк 5-пи класс-диъ айиган, сар надинж Чювекк бали (ччвур кIурдарза), шулугъар апIури, Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи, математикайин мялим Виктор Сергеевич Ивановдихьди, дарс кивуз гъитудайи. Виктор Сергеевичдира думу велед классдин доскайин гъвалахъ мурччваъ дерккуйи. Хъа мурччваъ айири, гагь мелз идипури, гагь улар кчIюкьюри, гагь, мялим чахьинди дилиграйиган, дугъаз гъурдар алаури, вари классдин фикир чаина жалб апIуйи. Мялимдиз мицир веледдикан гьапIну ккундуш, думу фици тербияламиш апIуруш, аьгъдайи. Гъи, ухьуз аьгъюганси, мицдар веледар тербияламиш апIувал мектебдин психологдин вазифа ву. Психологди, веледдихъди ва дугъан абйир-бабарихъди лазим вуйи ляхин дубхну, веледдин дарсариъра иштирак духьну, думу тербияламиш апIура.
Ккергъбан классариз дарсар киврайи мялимдиз урхурайидарин хусуси маракьар аьгъяди ккунду. Мисал вуди гъадагъиш, СтIал Сулейман я мектебдиъ, я медресейиъ гъурхур дар. Чан яш 10-12 йис дубхьнайиган, дугъу, чан тай баяр-шубарин хасиятар рякъюри, тярифнан ясана кялхъбан бендар дюзмиш апIури гъахьну. Хъасин, чюнгюр йивуз аьгъю дапIну, сумчрариз дуфнайи гъудуркьу ашкьварихъди маллйирикан ва футначйирикан вуйи чан фикрар ачухъ апIуз хъюгъну. Халкьдиз Сулейман ккун шулу ва дугъан гьякьлу гафар жарадарира текрар апIуру. Гьамци дугъкан жигьил ашукь шулу. Хъасин, жвуву жвув тербияламиш апIури, Сулеймандикан, савадлувал адаршра, Дагъустан халкьдин шаир гъахьну, ва думу 1936-пи йисан Москвайиз, СССР-ин писателарин съезддиз гъягъюру.
Хъана дикъат тувру мисал – рягьматлу ихь композитор Кьасум Мягьямадов, лап бицIихъан мина тарин мукьмариин юкIв алир вуди гъахьну. Ихь миллетдикан ХХ аьсрин кьюбпи гьацIаъ заанвалин композитор гъахьи кас сар Жвул’арин КьасумтIан гъахьундар.
1970-1980-пи йисари СССР-ин мектеб дюн’яйиъ варитIан заануб вуди гьисаб апIурайи. Гьар йисан мектебариъ урхурайидарин арайиъ гъягъюрайи олимпиадйириъ СССР-ин мектебариъ урхурайидари варитIан заан аьгъювалар улупури шуйи. Ухьухь мектеб, институт ккудубкIну, Америкайиз ва Канадайиз гъушу бязи физикайин аьлимарикан варитIан заан вуйи Нобелин премияйин лауреатар духьна. Хъа гьамус, СССР гъадабгъхъан мина, ихь мектеб тярифнаъ имдар. Гьамус электрондин китабар адагъура, бязидари кIажарин китабар урхуз аьгъю апIурадар, жилдариин зарб апIбан таблица али тетрадь хилиъ бисури имдар. Сар йиз багахьлу живанди узхьан гьерхну: «Швнуб шулу ургуб ражари урчIвуб?» Узу 72 гъапиган, гьагу лигурхьа дупну, уз’ин хъугъ’вал алдарди, чан телефон ишлетмиш гъапIну.
Тербия гъадабгъуз сабанра кьан дар, хъа фукьан ухди гъадабгъиш, яшайишра ужуди ккабалгуз шулу. 1950-пи йисазкьан институтариъ гъурху ва урхурайи табасаранар лап цIибтIан адайи, хъа илмарин кандидатар – саркьан. Гьаци вуйиган, ухьуз савадлувалин тербиячйирра цIибтIан адайи. Дагъустандин миллетар ктухруган, ухьу «ва жарадарик» кахьрайи. Кьюб томран кьюд агъзуркьан машар айи «Аьхю энциклопедияйин словарик» (1991-пи йис) табасаранарикан сар каскьан улупнадар, хъа аварар, даргйир, къумугъар, лакар, лезгйир хайлиндар улупна. Дагъустандин миллетарин хизандиъ табасаранар улупуз ихь адлу тарихчи, профессор Мягьямед Гьясановди 1960-пи йисарихъан мина аьхю зегьмет гъизигну ва зигура. Гъи, имбу миллетариси, табасаранарира чпи улупура. 2018-пи йисан чап дапIнайи «СССР-ин вахтнан Дагъустандин поэзияйин антологияйиъ» 15 – аварар, 11 – даргйир, 16 – къумугъар, 10 – лакар, 15 – лезгйир, 12 – табасаранар, 7 – нугъаяр, 3 – агъулар, 3 – рутулар, 3 – цIахурар улупна.
Бязи ляхнарин гьякьнаан, ухьу улихьнара душнахьа, гъапишра шулу. Му ляхнира гъи ухьуз ужудар тербиячйир айивал улупура. Мисалар вуди гъадагъиш, районарин сарпи кавхйирикан варитIан жигьил кавха, аьхю Табасаран «райондин кIул» Мягьямед Къурбанов ву. Дагъустандин министрарикан варитIан жигьилур юстицияйин министр Къазимягьямад Сефикъурбанов ву. Гъи табасаранарин арайиъ мицдар агьалйир хайлин а: Дагъустандин правительствойиъ лихурайи гъуштIилжви Нюсрет Уьмаров, хайлин табасаранар яшамиш шулайи Каспийск шагьрин мэрин заместителди лихури гъахьи яраккжви Загьирбег ТIайибов, Табасарандин аьяндар, коммерцияйин доктор, Дагъустандин агъсакъларин Советдин член, цухтигъжви Мягьямед Юнусов; Дагъустандин Халкьдин Собраниейин депутатар вуйи гъвандиккжви Нариман Асваров, ахьитIжви Сефер Аьлиев, чIвалаккжви Алавудин Мирзабалаев; экономикайин илмарин профессорар вуйи мажвгулжви Зейдуллагь Юзбегов, цIудихъжви Сеидуллагь Ханмягьямадов, имшнигъжви Мягьямед Аьлиев, цIурутIилжви Низами Аскеров, яраккжви Аьбдурягьим Ражабов; филологияйин илмарин профессорар вуйи чювеккжви Велибег Загьиров, жвуллижви Мягьямед Къурбанов, гурихъжви Мягьямед Юсуфов; педагогикайин илмарин профессорар – чювеккжви Загьир Загьиров, зилдиккжви Аьбдулягьяд Нюдюрмягьямадов; физикайин илмарин профессорар – мажвгулжви Мягьямед Ризаханов, зилдиккжви, ДГУ-йин проректор Назир Аьшурбегов; гъулан мяишатдин илмарин профессор, тIюрягъжви Мукаил Мукаилов, профессорар-юристар бургьанкентжви Тажудин Рама-занов, фуркIилжви Хасбулат Рустамов, химияйин илмарин профессор, гъвандиккжви Надинбег Вердиев, варитIан жигьил профессор-тарихчи, чювеккжви Руслан Сефербегов; Мягьячгъалайиъ бабкан гъахьи табасаранлу дишагьлийир-профессорар: Мадина Аьбдулмаликовна, Марина Аюбовна, Сабрина Ханялиевна.
Кьанди «Табасаранарин агъсакъларин Советдин председатель духьнайи жвуллижви Исамудин Рамазановра ужур тербиячи духьна.
Ихь бажаранлу писателари, шаирари, редакторари дикIурайи эсерар ва макьалйир, киврайи дарсар, апIурайи мяълийир тербияйин багъдин йимишар ву. Дурарин жергйириан хивжви Б. Ражабов, яргъилжви Ш. Шагьмарданов, ляхлажви К. Маллаев, урзигъжви Аь. Къурбанов, уртIилжви Гь. ТIаибов, турифжви Л. Дарчев, гюгьрягъжви Г. Маллялиев, яраккжви М. Аьдилов, жвуллижви А. Гьяжимирзаев, ккувлигъжви М. Гьяжиибрягьимов ва такабур дишагьлийир: гъвандиккарин Г. Уьмарова ва С. Кюребегова, вечрикарин Ш. Керимова, лакарин Ф. СултIанова, жвул’арин Г. Мягьямедова, сертIларин С. Кьасумова, уртIларин Ш. Жамалиева, фурдгъарин М. Къазиева, хюрккарин К. Гьясанова, чювккерин Н. Мерданова, ярккарин Э. Аьшурбегова; «Табасарандин нурар» газатдин журналистар Н. Гюлечова, Ф. Рамалданова, У. Сулейманова, З. Шябанова улупуз шулу. Му агьалйир гъи ихь миллетдиз айи девлет ву.
Олимпиадайин тамширин рекордарин сагьиб гъахьи, Волгограддиъ яшамиш шулайи Чювккерин Исинбаев Гьяждин риш Еленайи Табасаран лап заан гъапIну. Дугъан ччвур Мягьячгъалайин волейболин аьхю стадиондиз тувна. Еленайизкьан гизаф спортдин рекордар айи жара дишагьли адар.
Багъри Табасарандин гъулар ва тербиячйир, апIурайи цIийи рякъяр ва хулар, яша-йишдиъ шулайи дигиш’валар улупуз Дагъустандин телевидениейин ихь чIалниинди вуйи «Мил» передачайин редактор ва диктор вуйи ТIиварин Мягьямед Гьюсейновди аьхю зегьмет зигура. Узуз аьгъюганси, вари Табасарандиъ Мягьямед дурушу гъул имдар. Яв дирбаш’валариз, халкьдихьна вуйи гьюрматназ, аьхю чугъсагъул, гьюрматлу Мягьямед.
Табасаран чIал сифккан гъапIиш, харжи даршул
Шихмягьямад Гьямидов. Кьюбпи бахт.
Аьхир гъюру нумрайиъ
