Инсанди ядерный кьувват ишлетмиш апIуз хъюгъю вахтнахъан мина дюн’яйиъ варитIан хатIалу кьюб авария гъахьну: сифте 1986-пи йисан Чернобылиъ, хъа 2011-пи йисан Японияйиъ «Фукусима» атомдин станцияйиъ. Думу кьюбиб станцйириъ аварйир хьпан себебар сабсдар дар: Чернобылиъ пландиинди ахтармишар гъахури гъахьну, гьадму вахтна лихурайи инженерари гъалатIар деетувалиан му завал арайиз гъафну, хъа Фукусимайиъ, табиаьтдин кьувватну жилар тIурччвурайи вахтна мичIлишин тувру генераторариъ шид убчIвну, гъурулуш къайдайиан удубчIвиган, думу гъутIубкIну.
Вари халкьарин комиссияйин улупбариинди, Чернобылин ва Фукусимайин аварйири гьавайиз лап гизаф радиация деебтну. Эгер думу аварйир чиб-чпихь тевиш, натижйирин гъагъивалиинди Чернобылин авария улихь хьа. Чернобылиъ гъутIубкIу атомдин реактори Украинайиз, Урусатдиз, Белоруссияйиз лап аьхю, гьеле гъира ебцуз даршлу зарарар тувнийи. Радиацияйин бишируг Европайин уьлкйиризра кмиди гъитIибхнийи. Фукусимайиъ гъабхьи аварияйи ЯпонияйизтIан зарар тувундар. Вушра, Фукусимайин аварияйи гизаф кьадар штун аьтрафар зегьерлу гъапIну, хъа шид саб йишвахь дийибгънайиб дар. Радиацияйи чиркин дапIнайи шид океандин гизаф йишвариз тарабгъну.
Чернобылиъ гъабхьи аварияйикан мялуматар тутрувди саб кьадар вахт гъабхьну. Авария гъабхьи станцияйин варитIан багахь ерлешмиш дубхьнайи Припяти шагьрин агьалйир, тIубкIувал арайиз дуфну кьюд-шубуд йигълантIан жара йишвариз адаундар. Инсанар гизаф вахтна радиацияйин зегьерлу гьава хътабгъури гъузну.
Чернобылин АЭС-дин авария жара уьлкйириз дарс гъабхьну. Фукусимайиъ авария гъабхьиган, Японияйин гьюкмари дишлади агьал-йир жара йишвариз гьаъну. Аварияйикан мялуматра жиниди гъибтундар.
Ухьу гьар йисан апрелин 26-пи йигъан Чернобылин авария кIваин апIури шулхьа. Дидхъан мина магьа дюзди 35 йис тамам гъабхьну. Авария гъабхьи йишв ккебкбан бадали, душв’ин зегьмет гъизигу Белоруссияйин, Киевдин, Москвайин, Ленинграддин, Прикарпатскдин, Кьялан Азияйин, Прибалтикайин, Приволжьейин, Кафари Кавказдин, Сибирин ва Уралин дявдин округарин химияйин месэлйириз лигру кьушмар, аьдати агьалйир, инженерар, физикайин илимдиин лихурайи аьлимар сабхилди гъудужвну, улариз дярябкъру душмнихъди женгнаъ гъахьну. Дурарин уьмуми кьадар 526 250 кас ву.
Гъи Чернобылин АЭС-ра, Фукусимара хъяркьнайи йишвар ву. Чернобылиъ авария гъабхьи йишвхьан 30 километр гургутум тереф, Фукусимайиъ – 20 километр хъяркьна. Кьюбиб аварйириъра зарар гъабхьи инсанарин кьадар сабсиб ву. Асас улупбариинди, Японияйиъ 300 агъзур касдиз зарар гъабхьну, хъа Чернобылиъ 50 агъзуриинди артухъди инсанариз.
Къайд апIувал лазим вуки, Японияйиз СССР-иъ гъабхьи авария дарсси гъабхьну: гьюкмари чпин агьлйир авария гъабхьи йишв’ан дишлади жара йишвариз гьаъну, гъабхьи хатIа-балайикан вари дюн’яйиз ктибтну. Эгер 1986-пи йисан Интернет, социалин сетар айиш, Советарин Союздихьанра гъабхьи аварияйикан жиниди гъибтуз хьибдайи.
