Дагъустандиъ 21-пи апрелилан 24-пи апрелизкьан ТОКС-дин республикайин дережайин слет кIули гъубшну. Думу серенжем РД-йин Правительствойи, республикайин образованиейин ва илимдин министерствойи, жигьиларин ляхнариз лигру министерствойи, РД-йин илимдин бицIи академияйи ва республикайин ТОКС-дин штабди сатIиди тешкил гъапIуб вуйи.
Слет Мягьячгъалайиъ Ле-ниндин комсомолин ччвурнахъ хъайи паркдиъ «Гьюрматнан вахтайихъ» кюкйир дивбалан ва митинг гъабхбалан ккебгънийи. Митингдиъ удучIвну гъулху РД-йин Правительствойин председателин заместитель Анатолий Карибовди Ватандин Аьхю дявдин гьядисйир кIваинди гъитувалин важиблуваликан ва Ватандин тарихнан гьякьнаан ахтармишар гъахру телевидениейин дестйирин ляхникан ктибтнийи.
Гьаму слетдиъ иштирак’вал апIуз Табасаран ва Хив районарин ТОКС-дин штабарин кIулиъ айи Аьбдусалам Асланов ва Керим Маллаев (шиклиъ) гъафнийи. Учу дурариз газатдин редакцияйиз теклиф гъапIнийча. ТОКС-дин штабарин кIулиъ айидарихъди редакцияйиъ кIули гъубху сюгьбатнаъ дурари учуз туву мялуматар жикъиди исихъ чап апIурача.
К.Маллаев: Дагъустандиъ ТОКС-дин сабпи дестйир 1970-пи йисан тешкил гъапIну. Хив райондин десте 1978-пи йисан ТОКС-диз кьабул гъапIнийи. Гьаддихъан мина гьар йисан бицIидарихъди Мягьячгъалайиз республикайин ТОКС-дин слетдиз гъюри гъахьунча. Гъубшу йисан 50-пи слет дубхну ккундийи, хъа, коронавирусдин тIягъюн айивализ лигну, юбилейин слет уч апIуз гъабхьундайи. ТОКС-дин ич дестейин вакилари хайлин ляхин кIули дубхна. Гьаму вахтнан арайиъ гъапIу ляхнин натижаси, кьюб китабра чапдиан удучIвнич, гьадму гьисабнаан 2018-пи йисан урус чIалниинди «Гьунарар ва багъишар» ччвур тувнайи китабра чапдиан адабгъунза. Китабдиъ Хив райондиан Ватандин Аьхю дявдиз швнур кас гъушнуш, фужар кьяляхъ гъафнуш, дурари фицдар гьунарар улупнуш, фицдар медаларин сагьибар гъахьнуш, мялуматар тувна. Хъа ТОКС-дин асас месэла – дявдиъ чпикан саб хабарра имдарди гъудургдарин кьисматнакан мялуматар аьгъю апIувал, эскрарин накьвар агувал ву. Дагъустандиан дявдиз душну, саб шилра имдарди гъудургдарин кьадар 40 агъзурилан зиина удубчIвну. Учу Подольскдиъ, Москвайиъ айи аьхю архивариз, Советарин армияйин кадрйирин идарйириз, Ленинграддиъ дявдинна гьюлин архивдиз кагъзар хътаури, жавабариз ккилигури шуйча.
Гьамус ляхин апIуз рягьят дубхьна. Архиварилан жинивал алдабгъну. Интернетдиъ мялуматар агуз шлу швнуб-саб сайт а. Гьаму ич дестейи ляхин апIуз хъюгъхъан мина, чпикан хабар имдарди гъудургу 100-тIан артухъ касарин накьвар хьайи йишвар ашкар гъапIунча. Концлагерариъ гъийихдарикан саб жюрейинра мялуматар адайи. Гьамус гьадрарра кмиди агуз шула. Немцари, гъийихдарин гьисаб гъабхури, фуж наан кивнаш, мялуматар гъитна. Концлагерариъ гъахьидарикан гьацдар мялуматар дихъуруки, дурарихъди таниш гъахьиган, бязиган мюгьтал шулву. Ихь ватанагьлийир кми-кмиди лагерариан гьергри гъахьну, хъа гьергдар дидисну, кьяляхъ хури, немцари дурар хъана ляхнариин алаури гъахьну. Гьацдар мялуматарра гизаф а. Дявдиъ гъудургну кIуруганси хьайиз, Германияйиъ вушра накьв айивал аьгъюди ужу ву. Гъалибвалин Йигъ улубкьайиз, учу дагнайидарин сиягь ачухъ апIбанди вуча.
РД-йин бицIи академияйи (ич дестйир гьадрарин дахилнаъ а) конкурсар гъахури шулу. Узухъди дуфнайи Ляхла СОШ-дин ТОКС-дин командир, 11-пи классдиъ урхурайи Гьялим Межидов, цци кьюб-шубуб конкурсдиъ иштирак духьну, гъалибвалин йишвар гъадагънайир ву. Дугъаз Дагъустан Республикайин МВД-йин кIулиъ айи Аьбдурашид Мягьямедовдин къул али гьюрматнан кагъазра а. Гьаму улихьнаси Гьялим Межидовди Ляхла гъулаъ айи музейикан ктибтурайи видеофильм конкурсдиз хъадапIна. Натижйириз ккилигурача. Ляхин гизаф а. Дявди ухьхьан жиниди гъиту сирар ачухъ апIбан ляхин гъабхурача.
Аь. Асланов: Мягьячгъа-лайиъ ТОКС тешкил гъапIган, АхьитI гъулан мялимди лихури гъахьи Аьлимурад Аьлимурадов кIулиъ ади, Табасаран райондин ТОКС-дин десте тешкил гъапIнийи. Дугъан кьяляхъ Аьлимягьямед Уьсмановдин регьберваликкди инсанар агбан ляхин гъабхури гъахьнийи. 2013-пи йислан хъюгъну, гьадму ляхин узу кIули гъабхураза. Табасаран райондин 30-риинакьан мектебдиъ ТОКС-дин дестйир а. Табасаран райондиан Ватандин Аьхю дявдиз 3000-тIан артухъ ватандашар гъушну, 1436 кас дявдиан кьяляхъ гъафундар. 2013-пи йисан Табасаран ра-йондиъ Ватандин Аьхю дявдин иштиракчйир 20 кас айи, гьамус имбур сар кас ву. Къайд апIувал лазим вуки, ужуб ляхин дапIнача, Табасаран райондиан Ватандин Аьхю дявдиз душну, саб шилра имдарди дудургнайи 200 касдин кьисмат фициб гъабхьнуш аьгъю гъапIунча, дурари гъапIу ляхнарикан мялуматар, дурар кивнайи накьвар гъагунча. Улихьди Советарин Союздин республикйир вуди гъахьи уьлкйирихъди аьлакьйир айич. Табасаран райондин айитI слетар гъахурача. Ихь халкьдин арайиан вуйи игитарин гьюрматназ жюрбежюр серенжемар тешкил апIурача. Коронавирусдин тIягъюн айивализ лигну, 7-пи слет гъабхуз гъабхьундайи. Амма тIягъюн айи вахтнара ич дестейин вакилар ляхин адарди гъузундар, дурари читинвал кайидариз кюмекар апIури гъахьну. Гюмбетар марцц апIувал, кюкйир кивувал – ич дестейи чан буржарикан гьисаб апIура.
ТОКС-дин дестйирин ляхниз райондин кIулиъ айидарира кюмек апIури шулу. Лазим гъабхьиш, машинра тувру. Учу Табасаран райондиъ гъабхурайи ляхниз Жигьиларин центрин кIулиъ айи Рамис Рамазановдин, библиотекйирин кIулиъ айи Рафик Аьлиевдин терефнаан апIурайи кюмек аьхюб ву.
Табасаран ва Хив районарин ТОКС-дин дестйирин арайиъ ужуб аьлакьа айич. Гьар учу гъабхру серенжемдиъ иштирак хьуз Хив райондин вакиларизра теклифар апIури шулча.
Дагъустандиъ 11 том айи «Гьюрматнан китаб», 17 том айи «Ватандин эскрар» кIуру китаб чапдиан адагъна. Республикайин ТОКС-дин командир, Афгъандин дявдин иштиракчи, полковник Мягьямед Аьбдуллаевич Нурасулмягьямедовди генерал-майор Уьмар Муртузялиевдин ляхин лайикьлуди давам апIура. Дугъу, ихь кьюбиб районаринра ТОКС-дин командирари апIурайи ляхниз ужуб кьимат тувну, дурариз юбилейин медалар багъиш гъапIнийи.
Сюгьбатнан аьхириъ Керим Маллаевдикан Ляхла гъулаъ айи багъри юрд аьгъю апIбан музейикан ктибтувал ккун гъапIнийча. Дугъу гьамци гъапнийи:
– 1978-пи йисан узу Ляхлаарин кьялан мектебдиъ аьхюнур пионервожатыйди ляхин апIури гъахьунза. Гьадмуган музей тешкил апIуз ният гъапIнийза. Гьамусси дарди, думу вахтна гъулариъ йифрин гварар, тазар, синйир, гаран гъабар, жюрбежюр алатар гизаф айи. Инсанариз дурар лазимди дайи, гьаддиз мектебдиъ урхурайи бицIидариз дурар уч апIувал табшурмиш апIури шуйза. Мялимари, мектебдиъ урхурайидари музейиъ дивру мутмйир уч апIуз гизаф кюмек гъапIнийи. 1992-пи йисан мектебдин музейиз паспорт, шагьадатнама гъадабгъган, дидиз, музей кIури, ччвур тувну. Душваъ Дагъустан халкьарин уьмриъ ишлетмиш апIури гъахьи гизаф шей’ар айич. Гьарсаб алат фила ва шли гъабхиб вуш, регистрация дапIнайи китабра а. Музейиз гъафидарихъди табасаранарин уьмрикан, культурайикан хайлин сюгьбатар гъахуз шулу. Республикайиъ тешкил апIру конкурсариъ кми-кмиди иштиракра шулача. Пешкешнан йишвар гъадагъру вахтарра шулу. ВаритIан кюгьне экспонатдикан улхуруш, УртIларин гъулан аьтрафариин хутIил хъапIрайи вахтна, дуруц хъабхъну, йицар дийигънийи. Лигуруш, ругдиккан юкьуб мурччван накьв ккудубчIвну. Думу накьв ухьу мусурман дин кьабул апIайиз дапIнайиб вуди гъабхьну. Гьадму накьвдиъ гаран гажин айи. Гажнин 1000 йистIан артухъ ву. Гьадму гажин ич музейин варитIан кюгьне экспонат ву. Музейиз гъафирихьан вари гьаму алатариз, кюгьне халачйириз, бархлариз, билхариз, талсариз, гьюрбйириз, пирпйириз, мярхяриз, салтIнариз ва гизаф жара алатариз лигуз шулу. Ляхлаз сабпи ражари гъафи кас музейиз дурушди гъузудар. Учвузра теклиф апIураза, ич музейиз хялар йихьай.
