Ватандин Аьхю дяви ккебгъу сабпи йигъарилан башламиш дапIну, гъянаъ ватанпервервалин гьиссарин ялав убгурайи агъзрариинди дагъустанлуйир чпин хушниинди Ватан уьбхюз дявдин женгариз гъягъюри гъахьну.
Ватанпервервалин гьиссар
Ватандин Аьхю дяви ккебгъу садпи юкьуд йигъандин арайиъ дагъустанлуйирихьан дявдин женгариз гъягъбан гьякьнаан 3350 аьрза гъафну, дурарикан 677 аьрза дишагьлийирихьан вуйи. Военкоматариз чпин хушниинди дявдиз гъягъюз гьязур вуйидарихьан аьрзйир дяви ккебгъну ккудубкIайизкьан гъюри гъахьну. 1942-пи йисан, гитлерин армия Дагъустандин аьтрафарин багарихьна рубкьурайи вахтна, 15 агъзуртIан артухъ дагъустанлу чпин хушниинди Уьру армияйин жергйириз гъафну. Гьадму йисан октябрин вазли, Къара Къараев кIулиъ ади, атлу эскрарин эскадрон тешкил гъапIнийи. Думу эскадрондин дестйир Моздокдиан Берлиндизкьан дявдин женгариъ жанлуди иштирак гъахьну. Мидланра гъайри, гьадму йисан 800-тIан артухъ дишагьлийир 744-пи зенитдинна артиллерияйин полкназ кьабул гъапIнийи. 1943-пи йисан жвуван хушнинди дявдиз гъягъюз аьрза туву 23 308 касдикан дявдиз 12 553 эскер гьаъну.
Ватандиз вафалувал
Дявдин женгариз гъягъюз чпин хушниинди аьрзйир туврударин арайиъ кIулди хизанар айи. Мисалназ, Акъуша райондин Уркучи-Махи гъулан агьали Аь. Аьбдулгьямидовди дявдиз 12 баяр ва худлар гьаъну. Ахцигь гъулан вакил Т. ТIагьировди дявдиз 7 бай гьаъну. Къумух гъулан Эфендиеварин хизандианра Ватандин Аьхю дявдиз хьур вакил гъушну. Дурарикан сар гъардаш сифте дивизияйин политотделин начальник, хъасин полкнан командир гъахьну. Ахцигь райондин Каха гъул’ан Исмяиловарин хизандиан 6 гъардашра сатIиди дявдиз гъушнийи. Ахвах райондин Арчо гъулан М.Мягьямедоварин хизандиан дявдиз гъушу ургур гъардшикан хьур гъагъи женгариъ гъийихну. Къурагь райондин Усуг гъулан Аьгьмад Гьялимовдира чан юкьби баярра ватан уьбхюз гьаъну. Амма дурарикан саркьан кьяляхъ гъафундар.
Ватандин Аьхю дявдиз ихь республикайиан 180 агъзур эскер гъушну. Дурарикан 90 агъзур дявдин женгариъ гъийихну.
Ихь Игитар
Дагъустанлуйири фунуб фронтдиъра, завуъ ашра, гьюлиъ ашра, немец чапхунчйирихъди вуйи вари женгариъ чпин игитвал, кьягьялвал ва дирбаш’вал улупури гъахьну. Дагъустандиан вуйи агъзрариинди эскрар медалариинди ва орденариинди лишанлу гъапIну.
58 кас Советарин Союздин Игит кIуру ччвурназ лайикьлу гъахьну, 7 эскриз Машгьурвалин ордендин вари шуббиб дережйиринра кавалервалин ччвурар тувну. Дявдин йисари шубур дагъустанлу дивизйирин командирар вуди гъахьну.
Далу тереф
Уьлкейин жара халкьариси, дагъустанлуйирира Аьхю Гъалибвалик, гьам дявдин женгариъси, далу терефнаъра кьимат адру аьхю пай кивну. 1941-пи йисан ноябрин вазли Мягьячгъала шагьриъ ерлешмиш духьнайи промышленностдин 40 тешкилатдикан 22-ди дявдин заказар тамам апIури гъахьну. Дурари дявдин жюрбежюр яракьариз 40-рихьна минйир, артиллерияйин тупар, минометар, пулеметар, бомбар, гранатар, патронар ва жара яракьар арайиз хури гъахьну. Дагъустандиъ, фронтдин заказар тамам апIури, “Двигательстрой”, “М. Гьяжиевдин ччвурнахъ хъайи завод”, “Металлист”, “Дербентдин консервйир гьясил апIру завод” ва жара заводаринна тешкилатарин вакилар, чпин гьясиллувалин норма 500-1000 процент тамам апIури, цехариъ йигънура, йишвнура лихури гъахьну.
Фронт бадали
Дявдин йисари Дагъустандиъ нафтлин гьясиллувал 167%-диина за, газ – улупнайи кьадартIар 4 ражари артухъди гьясил гъапIну. Республикайи уьлкейин халкьдин мяишатдиз ва фронтдиз 813 агъзур тонна нафт ва 120,5 агъзур тонна газ тувну. Балугъарин ва консервйирин промышленностди Уьру армияйиз ва уьлкейиз 180 миллион банка балугъарин ва йимишарин консервйир, 2 миллионна 52 агъзур центнер балугъар хътаъну. 1941-1944-пи йисари Дагъустандин колхозари, Ватандин улихь чпин буржи тамам апIури, гьюкуматдиз 120 агъзур тонна дяхин, 48 агъзур тонна йикк, 1332 тонна ччим, 1134 тонна нис, 5 агъзур тонна хьа, йицIуд агъзрариинди тоннйир йимишар ва мейвйир хътаъну. Дагъустандин заводар, колхозар СССР-рин министрарин Советдин ччвурнахъан заан ччвурариинди ва Уьру Пайдагъ тувбиинди лишанлу гъапIну.
Гьацира къайд апIуб лазим вуки, Дагъустандин медицинайин гъуллугъчйирин баркаллу зегьметнан кюмекниинди, дявдин женгариъ зийнар гъахьи эскрарикан 76% эскрар, сагъ духьну, хъана дявдиз кьяляхъ гъушну. Дагъустандин халкьари уьлкейин оборонайин фронтдиз 1 миллиард манаттIан артухъ пул хътапIну. Дагъустандин зегьметкешари уч гъапIу пулихъ 3 бронепоезд, Шамилин ччвурнахъ хъайи танкарин колонна, У.Буйнагъскийдин, В.Эмировдин, М.Дахадаевдин, Г. Сяидовдин ва жарадарин ччвурар али авиаэскадрилйир арайиз гъахну. Дагъустанлуйири дяви ккебгъу сабпи йисари фронтдиз 150 вагон мани палтар ва шей’ар хътаъну. Мидланра гъайри, дагълу дишагьлийири чпин хилариинди 1 миллион жут мани атIнар ва бегьлийир гъурхну. Колхозарин гъуллугъчйири, аьдати зегьметкешари фронтдиз 140 вагон итIру сурсатар, мейвйир ва йимишар уч гъапIну.
Дявдин дюшюш
Дагъустанлуйирин ватанпервервалин ляхнарикан, дурари фронтдиъра, далу терефнаъра улупури гъахьи игитваликан, вафалуваликан хайлин тарихи кагъзариъ дибикIна. Саб дюшюшдикан ктибтуз ккундузуз. 1944-пи йисан Крым азад апIбан женгариъ разведка гъабхурайи эскрарин десте немцарин бацариъ абхъру. Уьру эскрарин дестейиъ Дагъустандин Ахвах райондин Карата гъулан бай Мягьямед-Загьид Аьбдулманаповра айи. Силис гъабхурайи вахтна йисирари суалариз жавабар туврадайи. М.-З. Аьбдулманапов урсарихъна гъушур дарувал гъябкъю немцарин офицерар дугъ’ин алархьну: “Уву урус дарва. Гьаз ккебехънава? Суалариз жавабар тув. Уву наънан вува?” – кIури, суалар тувуз хъюгъю. Мягьямед-Загьид Аьбдулманаповди аьжалин улихь гучI дарапIди, уьлкейин халкьарин дуствал уьмуртIан зади гъадабгъну, дамагъ кади жаваб тувру: “Учу вари сар баб-Ватандин – Урусатдин баяр вуча”.
Гьациб игитвал саки вари дагъустанлуйири улупну. Дурарин гьунарар гьархуз ухьуз саризра ихтияр адархьуз. Ихь абйир-бабарин ифи удубзбиинди гъазанмиш гъапIу Аьхю Гъалибвал гъюру насларихьна гъабхуз буржлу вухьа.
