Ватандин Аьхю дяви ккебгъу сабпи йигълан дидин аьхириз, юкьуд йисандин арайиъ, гьисаб апIуз даршлубкьан гизаф гъизгъин женгар, гъати гьядисйир гъахьну. Думу женгарикан хайлиндар, инсаниятдин уьмриъ варитIан къурхулу дявдин натижа гьял гъапIдарси, уьмурлугдиз тарихнаъ учIвна. Гъи «Табасарандин нурар» газатдин машариъ Ватандин Аьхю дявдин варитIан гъизгъин женгар кIваин апIидихьа.
Москва бадали вуйи дяви (1941-1942-пи й.)
1941-пи йисан сентябрин эвелариъ немцарин командование Москва бисбан операцияйихьна гьязур хьуз хъюгънийи. Дурарин кIваъ, меркез уьбхюрайи Уьру армияйин асас кьушмариина аьхю гьюжум дапIну, Брянск ва Вязьма районарин аьтрафариин дурар кьялаъ тIаъну ва дагъитмиш дапIну, кафари ва кьибла терефариан Москва бисбан хиялар айи. Москва бисбан операцияйиз «Тайфун» код али ччвур тувнайи.
Чпин план кIулиз адабгъуз ккунди, немцарин командованиейи думу женгариз эскраринра, техникайинра кьадар хайлин ражари артухъ гъапIнийи.
Москва бисбан асас женгар немцари 1941-пи йисан 30-пи сентябриъ ккергъну. Октябрин 7-пи йигъаз дурари Вязьмайин аьтрафарин багарихь хьайи юкьуб ва Брянскдин гъвалахъ хъайи кьюб советарин армйир кьялаъ тIаънийи. Немцарин фикриинди, Москвайиз вуйи рякъ ачухъди вуйи. Амма фашистарин планар тамам гъахьундар. Немцари кьялаъ тIапIнайи советарин армияйин эскрари кьюб гьяфтайин арайиъ немцарин 20 дивизияйихъди гъизгъин женгар гъахури гъахьну. Думу вахтна Можайскдин тереф душмандихьан уьбхювал ижми апIуз ва аьлава эскрар хуз мумкинвал гъабхьну. Ленинграддин фронтдиан Георгий Жуков хъади гъафнийи, думу 10-пи октябриъ фронтдин командованиейин кIулиъ дийигъуру.
Чпин терефнаан аьхю талафвалар шулашра, немцариз фу дапIнура Москва бисуз ккунди айи. Дурари Калинин, Можайск, Малоярославец шагьрар гъидисну. Октябрин кьялариъ Москвайиан правительствойин тешкилатар, дипломатвалин корпус, промышленностдин карханйир, инсанар жара шагьрариз ва областариз адауз хъюгънийи.
Ноябрин вазлин эвелариъ Уьру армияйи фашистарин алархьувалар яваш гъапIнийи, ва 5-пи декабриъ советарин армия, швнуб-саб ражари чпиина гъапIу дявдин гьяракатариз жаваб тувну, гъизгъин гьюжмиз удубчIвну. Москвайин гъвалахъ чюллериин Германияйиз сабпи гужал магълубвал кьисмат гъабхьну. Думу дявдиъ фашистарин гьацI миллион эскрар гъийихну, 1300 танк, 2500 аьхю яракьар, 15 агъзуртIан артухъ машинар ва хайлин жара техника пуч гъапIну. Хъа варитIан асасуб – думуган немцарин армияйиин гъалиб хьуз шулдар кIуру фикрар батIул гъахьнийи.
Сталинграддин дяви (1942-1943-пи й.)
Дявдин гьяракатарин хъуркьувалариин рази вуйи Москвайин советарин кIулиъ айидари стратегияйин жягьтлувал чпин хилиз гъадабгъуру ва 1942-пи йисан майдиъ вари асас кьувватар Харьковдин гъвалахъна женгар гъахуз кечирмиш апIуру. Вермахтдиз му операция хабарсузуб гъабхьну. Германияйин кьушмарин кIулиъ айидари, чпин вари кьувватар уч дапIну, фронтдин зяиф йишвхьан советарин армия кьялаъ тIапIру ва диди’ин гъалиб шулу. Думуган Харьковдин къурхулу дюшюшари СССР-ин армияйин рюгь зияф апIуру, хъа, гьаддихъди сабси, Кавказдин ва Волгайин терефназди вуйи аьтрафар сарира уьрхюри имдайи.
1942-пи йисан майдиъ Шубубпи рейхдин фюрер Адольф Гитлер дявдин стратегияйин планариъ иштирак шулу ва чпин «Кьибла» армияйин дестйир кьюб йишваз пай апIбан къарар адабгъуру. Дурарикан сабнуб Кафари Кавказдиз гьапIру, хъа Паулюсдин 6-пи армия ва Готайин танкарин 4-пи армия гьисабнаъ айи «Б» десте Волгайин ва Сталинграддин терефназди диш апIуру.
Сталинград швнуб-саб терефнахъан чан хилиз бисувал Гитлериз лап важиблу вуйи. Думу Волгайин гъирагъдихъ ерлешмиш дубхьнайи, стратегияйин асас мяна айи маршрутар гъягъру индустрияйин аьхю шагьур вуйи. Думу маршрутари СССР-рин кьибла регионариз ва аьхю Урусатдиз рякъ ачухъ апIурайи. Мидланра гъайри, Сталиндин ччвур али шагьур бисували Гитлерин идеологияйин ва пропагандайин ад за апIурайи.
Сталинград уьбхюрайи эскрарихьан, багъри шагьур уьбхюзси, немцарин армия кьялаъ тIапIуз ва дурариз кюмекназ гъюрайи дестйирра дагъитмиш апIуз гъабхьну.
1943-пи йисан 10-пи январиан 2-пи феврализ Сталинграддиъ гъахьи женгариъ немцарин 91 агъзур эскер, гьадму гьисабнаан 2500 офицер ва 24 генерал, йисирвализ гъадагъну. Сталинграддин дявдиъ немцарин мялум дарди гъудургу, зийнар гъахьи, йисирвализ гъадагъу ва йивну гъийиху эскрарин уьмуми кьадар миллионна гьацIтIан артухъ вуйи. Хъа му советаринна германияйин фронтдиъ немцарин эскрарин юкьубпи пай вуйи.
Сталинграддин дявдин натижйирин кьяляхъ советарин кьушмари стратегияйин жягьтлувал чпин хилиз гъадабгъну ва дяви ккудубкIайизкьан думу деебтундар.
Курскдин женгар (1943-пи й.)
Сталинграддин женгарин кьяляхъ немцарин командование, фронтдин асас гьяракатар чпин хилиз гъадагъуз ккунди, Курск шагьрин гъвалахъ хъайи тепйириин дявдин операцияйиз гьязур шулу. Думу операцияйиз «Цитадель» код али ччвур тувнийи. Му женгариъ гъалиб хьпан кьаст ади, германияйин командованиейи вари фронтариан 70% танкар, 30% моторизованный ва 20%-тIан артухъ пияда дивизйир, гьацира 65% дявдин самолетар Курсдин багарихьна хуру.
1943-пи йисан 5-пи июлиъ немцари Орел ва Белгород шагьрарин терефнаан Курск-диина гьюжум ккебгъру. Хъа июлин 12-пи йигъан дявдин вари гьядисйириъ варитIан гизаф танкар иштирак гъахьи женгар ккергънийи. Думу женгариъ кьюбиб терефарианра 6000 танкди иштирак’вал гъапIнийи.
Немцарин кьувват аьхюб вуйивализ дилигди, советарин эскрари душмнарихьди Курск бисуз гъитундар. 18-пи июлиз советарин армияйи фашистарин планар бинайиан батмиш хьуз гъитнийи. Думу женгариъ вермахтдин 500 агъзуртIан артухъ эскрар ва офицерар гъийихну, 1,5 агъзур танк, 3,7 агъзур самолет, 3 агъзур аьхю яракь пуч гъапIну. Советарин армияйин терефнаан талаф гъахьидарин кьадар хъана аьхюб гъабхьну. Курскдин дявдиъ Ватан бадали 863 агъзур эскри чпин жанар тувну.
Белоруссияйин операция (1944-пи й.)
Белоруссияйин женгар варитIан аьхюдарси ва гъизгъиндарси тарихнаъ учIвна. Душваъ кьюбиб терефарианра уьмуми кьадар 4 миллион инсанар иштирак гъахьну.
1944-пи йисан хьадукра армияйин генерал Константин Рокоссовскийдин жягьтлувалиинди яракьлу кьувватарин кIулиъ айидари кьушмарин асас дестйир кьиблайиан жара терефназди илдицуз къарар адабгъуру. Операцияйин метлеб – немец чапхунчйирихьан Белоруссия азад апIувал ва Литва, Латвия, Польша гьюкуматарин терефназди гъягъювал вуйи. Пландиъ Белоруссияйин аьтрафариин али фашистарин армйир йирхьуб йишваз кьатI апIувал улупнайи.
Операция кьюб этапдиъди кIули гъубшну. Дявдин садпи гьядисйир 23-пи июндиан 4-пи июлиз давам гъахьнийи. Советарин кьушмари, немцарин гужли вари гьяракатар кьатI апIури, дурарин фронтдин асас терефар дидисну, душмнар аьхю дестйириинди кьялаъ тIаъру. Советарин армияйи, дявдиъ сабпи ражари вуди, Бобруйскдикк авиацияйин кюмекниинди немцариина аьхю цIа уьлюбхнийи. Натижайиъ немцарин асас армйирин кьувватар зяиф шулу ва советарин эскрар, чпиз рякъ ачухъ дапIну, ригъ алабхъру терефнан уьлкйир азад апIуз гьялак шулу. Му женгариъ белоруссияйин партизнари аьхю роль уйнамиш гъапIну. Дурари, немцарин далу терефнаъ дюз дару мялуматар рагъури, аьлавади кюмекназ гьаърайи яракьлу дестйир хтруркьру рякъяризди гьаъри гъахьну.
Белоруссияйин операцияйиъ СССР-рин кьушмари вари Белоруссия, Литвайин ва Латвияйин аьхюну пай немцарихьан азад гъапIну. Думу операция хъуркьувалиинди кIули гъабхбаз лигну, армияйин генерал Константин Рокоссовскийдиз «маршал» ччвур ва Советари Союздин Игитдин сабпи хяд тувнийи.
Берлин бисувал (1945-пи й.)
Уьру армияйи аьхиримжи ва варитIан гъизгъин женгар немцарин меркез вуйи Берлин шагьур бисбан бадали гъухну. Думу гьяракатар 1945-пи йисан 16-пи апрелиан 8-пи майдиз кIули гъушнийи. Му 23 йигъандин арайиъ советарин эскрар, 220 километрин манзилнаъ дяви гъабхури ва немцариина гьюжум апIури, Берлиндин терефназди гъюри гъахьну.
Гитлери Великобрита-нияйихъди ва США-йихъди мясляаьтнан кIул’инди вуйи йикьрар дийитIну, хъасин Советарин Союздихъди сарна-сарди гъузу вахтна, яваш-явашди стратегияйин барабарвал дебккбан планар йитIуз хъюгънийи. Мидкан хабар гъабхьи советарин командованиейи фу чара дапIнура, шлубкьан ухди дяви ккудубкIуз кьаст апIуру. Ихь фронтдин кIулиъ айидари, Берлиндин терефнаъ айи немцарин армйир дагъитмиш дапIну, йикьрариинди советарин армияйин тереф уьбхюри, дявдиъ иштирак хьуз дуфнайи гьюкуматарин эскрарихъди сатIи хьуб планламиш апIуру. Думу планди Гитлерин кIваъ айи вари хиялар батIул хьуз гъитну.
Операция гъабхуз шубуб фронтдин эскрар диш гъапIнийи: 2-пи Белорусский (маршал Рокоссовский), 1-пи Белорусский (маршал Г. Жуков) ва 1-пи Украинский (маршал И. Конев) фронтарин дестйир. Думу женгариъ ихь армияйин 2,5 миллион эскрар ва офицерар иштирак гъахьну, 41,600 аьхю яракьар ва минометар, 6250 танк ва артиллерия, 7500 самолет, ва гьацира Балтийский флотдин ва Днепровский дявдин флотилияйин асас кьувватар ишлетмиш гъапIну.
Апрелин 30-пи йигъан аьхю гьюжум дапIну, Рейхстаг гъибиснийи. Амма немец эскрари гьарсаб хал бадали гъизгъин женг гъабхури гъахьну. 1-пи майдиъ гвачIнин ухди Рейхстагдиина уьру пайдагъ за гъапIнушра, думу дарамат бисбан бадали сад йигъанна, йишвансан дяви гъубхнийи.
1-пи майдиъ чан бункериъ Гитлери учв йивну гъакIну кIури, мялум гъабхьиган, цIийиди тяйин гъапIу немцарин командованиейин кIулиъ дийигъдари мясляаьтнан йикьрар йитIуб ккун апIуру. Советарин гьюкмин ихтиярназ шартIсузди табигъ хьувалин теклиф немцари кьабул дарапIган, уьру эскрари гьюжум гъизгъин апIуру. 1945-пи йисан 8-пи майдиъ Советарин Союз Ватандин Аьхю дявдиъ гъалиб шулу ва Ватандин Аьхю дяви аьхирихъна гъюру.
