Макьалайин шилнаъди

 

 

2021-пи йисан 14-пи майдиъ удубчIву «Табасарандин нурар» газатдин 5-пи машнаъ чап дапIнайи тарихи илмарин доктор, профессор, заан школайин вари халкьарин илмарин Академияйин академик Мягьямед Гьясановдин «”Аьлим” Р. Аьзизов ва дугъан “ляхин”» («”Учёный” Р. Азизов и его “труд”») кIуру макьалайиъ Рашид Аьзизовдин «ХIХ – ХХ аьсрарин Табасарандин рюгьнан аьдати культура» («Традиционная духовная культура Табасарана ХIХ – ХХ вв.») китабдиз тувнайи кьимат гьякьлуб ву.

 

 

Илмиин лихувал, илимлу саягъ абгувал ва ахтармиш апIувал, чаз айи вари кьувватар жвуван халкь, Ватан, тарих ва чIал бадали сарф апIувал чан уьмрин къайда вуйи Мягьямед Ражабовичдиз шли бикIурайиб илим вуш, шли чан сабра дару ихтилатариин илим кIуру ччвур иливнаш, ачухъди рябкъюра. Илмин теорияйиин, архивдин документариин, улихьди ккадахьу йишвар жил рибккбиинди ахтармиш апIувалин натижйириин, этнографияйин, фольклорин ва аьхю кьадар жара материалариин биналамиш духьну, гъавриъ ахъруси, марцциди, ачухъди неинки Табасарандин, хъа Дагъустандин, Кафари Кавказдин, Закавказьейин, Урусатдин Кьиблайин, Улхьан Азияйин тарихи месэлйириин лихури, аьлимвалин нумуна улупурайи Мягьямед Ражабовичди кIурайи гафнахьна аьхю гьюрматниинди ва хъугъ`валиинди янашмиш шулаза. Дицдар гьякьикьи аьлимарин дикIбари ихь халкьдин рюгьнан культура зиян-зарарнахьан уьбхюрайивалиинра инанмиш вуза.
Мягьямед Ражабовичдин гъалаб пай апIури, узу Р. Аьзизовдин зиихъ кIваин дапIнайи китаб дикъатниинди гъурхунза. Аьзизовди думу китабдин материал интернетдиъра тувна. Кавказдиъ яшамиш шулайи халкьарин (дурарин дахилнаъди табасаран халкьдинра) рюгьнан культура Р. Аьзизовдин «ахтармишариъ» зат кьабул гъабхьундарзуз. Думу китаб йиз веледар – худлари, узу дарс киврайи студентари, узу шлиз уж`вал ккун апIураш – дурарикан гьич сар касдира дурхну ккундарзуз. Гьаз гъапиш, думу урхбаз лайикь китаб дар. Дидиз вахт харж апIуб гьяйиф вуйивалин зиина, думу китабдикан гъурхуриз зарартIан бихъидар.

Р. Аьзизовди, чав кIурайиб зина апIбан бадали, «гъийин йигъаз табасаран халкьдин рюгьнан культура ахтармиш дапIнадар» (М. 2007, 5-пи маш) кIура, ва гьамусдизкьан ихь тарихниин, чIалниин, литературайиин, культурайиин гъилиху гьюрматлу ва дерин аьлимарин (интернетдиъ: Малик Гьясановдин, Бейдуллагь Ханмягьмадовдин, Къази Къурбановдин, Руслан Сефербеговдин ва жарадарин) ччвурар дисури, дурарилан цIар алдатну, чахъ хъпехъуб ккун апIура. Дугъу, гагь леъникан, гагь масмрикан йивури, чаз аьгъюбра-аьгъдрубра, лазим вуйибра-дарубра гъибикьну, кIурайибдин гъавриъ хьузра читин ву. Амма, дугъан дикIбар гъурхиган, дугъан метлебарин гьякьнаан фикирра арайиз дяргъиди гъубзрадар.

Артухъ деринариъ удручIвди, Р. Аьзизовдин дикIбарин гьамциб терефнакан пуб лазим вуди рябкъюрайиз. Саб кIуруб, дугъу ислам дин батIул апIура (Думу ихь аьлимар батIул апIбиин дийигъурадар – дугъу ихь гьамусдиз вуйи вари рюгьнан культурайихъан ухьу бегьемди хътатIуз чалишмиш`вал апIура). Саб йишвак Р. Аьзизовди, табасаранар «жугьдарикан» гъахьидар ву кIури, тасдикь апIура. Жара йишвак, А. Диррин гафар хури, табасаранар монголариканна татарарикан гъахьидар ву, бикIура. Яна табасаранарин ччивар ккадатIуз кюмек шлуб тарихнаъ фу аш, вари абгура.

Хъа тарих аьхюб ву, ва дявйир хьуб`инди, инсанари яшамиш шлу йишвар гьюдюхбиинди, гьюкуматар, аьхю паччагьлугъарин сяргьятар дигиш хьуб`инди илбикьнайиб ву. Мисалназ, ич гъулаъ (Заан Яракк) йирси накьваригъ эрменйирин накьварра кмиди гъя. Думу накьвар а кIури, ярккар эрменйирикан гъахьидар ву, пуз шулинхъа?! Агъзрариинди йисар мидиз улихьна гъабхьиб крибгъури, илмин терефнаан субут апIру саб далилра адарди, мелзниина гъюрайиб фу-вушра кIури, халкьдин тарих бикIуз шлуб вуйин? Динар арайиз гъяйиз улихьна вуйи аьсрар кIваин апIури, гъи халкьдин улихь хьайи месэлйир дирчну, Аьзизовди ухьуз чахъди наана дих апIурайкIан кIури, хиял шулу. Аьхирки, дугъу вари батIул апIувалин метлеб саб ву: дугъаз варидари, ислам дин дипну, хачперезвал кьабул дапIну ккунди а. Р. Аьзизовди хачперезвал (113 – 132-пи машар) варитIан ужуб, дюзуб вуйи, яна гьякьикьи дин ву кIури, яркьуди пропаганда гъабхура. Дугъу чан китабар Табасаран ва Хив районарин мектебариз, республикайин вузариъ урхурайи студентариз, китаб урхуз мумкин вуйидариз варидариз чIанади тувра. Думу интернетдиъра дициб пропаганда чахьан шлубкьан гужал апIуз чалишмиш духьна. Ва дугъу чан пропагандайиин илимдин маска улубччвна.

Гьелбетда, дюн`яйиъ динар гизаф а, ва дурарихьна гьюрматниинди янашмиш шулахьа. Табасаран халкьдин дин, Дагъустандин жюрбежюр жара миллетарин динси, варитIан жигьил ва рягьимлу дин вуйи ислам ву. Аллагьдихьна иман адарди, саб диндинра эйси дарди, яшамиш хьуб читин ляхин ву. Дин ктабгъувалра гьарсар касдин чан фикрикан асиллу ву, конституцияйиъ гьациб ихтиярра а. Хъа, ухьу шагьидар вуйиганси, гъийин девриъ хайлин урсари, дюн`яйиъ яшамиш шулайи жара динагьлийири ислам кьабул апIура, аьхиримжи йисари Европайин, Африкайин гьюкуматариъ ислам диндихьна илтIикIурайи вакиларин кьадар гизаф аьхюб ву.

«ЧIимри жандиз зиян апIур, мелзну – кIваз» кIуруганси, Р. Аьзизовсдар авторари, табасаран рюгьнан культурайикан чпин хусуси фикрар кIури, табасаран миллетдин рюгь ликриккан апIуз, думу йибкIуз чалишмиш`валар агура. Аммаки, ккудубшу тарихнаан ухьуз мялум вуйиганси, табасаран халкь саб вахтнара душмандиз мютIюгъ гъабхьиб ва магълуб гъабхьиб дар. Гьарсаб вахтна табасаран халкьди, заан намус, ягь, жюрэтлувал, асул ади, рюгьнан гужалвалиинди чан Ватан – Табасаран, табасаран Халкь ва табасаран ЧIал гъюрхну, гьамусдихъантинара уьрхиди.

Фунуб-вушра халкьдин, гьадму гьисабнаан табасаран халкьдинра, тарихнакан, медениятдикан, рюгьнан культурайикан, диндикан, чIалнакан, намуснакан, эдеблуваликан жямяаьтлугъдин арайиъ якьин дару, цIа ипбан, гьарзакарвалин мялуматар тарагъурайидар гележег хътру, аьхират адру касарси гьисаб шула.