«Саб йишв’ин дусну гъузуз даршлур, хъпебехърур, тербияламиш апIуз гъагъир – саб гафниинди, читин бицIир…» Гьаму жюрейин гафар, абйир-бабариканси, мялимариканра ва бицIидарин багъарин тербиячйириканра кми-кмиди ерхьури шулхьуз. Дугъриданра, читин бицIидар фунуб вушра коллективдиз гъагъи месэла ву – дурари, гьам тербиячйирси, чпихъди сатIиди айи жара бицIидарра инжик апIуру.
БицIирин хасият гьаз чIур шулаш, дициб хасиятнан сир фтиъ аш, бицIидар тербияламиш апIбаъ абйир-бабари фицдар гъалатIар деетураш ва велед хъпехъбан бадали гьапIну ккундуш, суалар хьади Республикайин психологияйин кюмек тувру центрин психолог, ДГУ-йин психологияйин факультетдин мялим Лаура Мещеряковайихьна илтIикIунза.
Читин бицIирин сурат
– Сюгьбат ккебгъайиз улихьна узуз саб дюшюшдикан ктибтуз ккундузуз. Саб сяаьт улихьна узухьна сар адашди чан 6 йисаъ айи бай хъади гъафну. Балихьан чан хасият, чан тюнтвал затра дебккуз шуладайи. Думу кми-кмиди деънайи йишвлан гъедергури, ихтияр адарди кабинетдиъ айи уюнжагъарик кучри, дурар уьргъюз чалишмиш шули гъахьну. Чан уйинар чаз гъатIиган, бали, душну улдарик кайи жалюзйир зигури, дурар ктутIуз хъюгъну. Дугъу адашдин саб гафра гьясбикк ккапIри гъахьундар. Адашдин гафариинди, бицIидарин багъдиъ тербиячйирихьан дугъан бай умунвалихьна хуз, чпихъ хъпехъуз гъитуз шуладар. Бали чаз ккуниб апIура, дестейиъ жаргъура, уюнжагъар чIур апIура, жара бицIидар даахнайи вахтна, дурар хъергри, гьарйир апIура. Жара бицIидариз дугъхьан гучIуру, дугъахъди тамшир апIуз саризра ккундар, – мялум гъапIнийи Лаура Мещеряковайи.
Гъагъи хасият
Психологдин гафариинди, веледарин хасият гъагъи хьувал думу тербияламиш апIбаъ абйир-бабари деетурайи гъалатIарикан асиллу шула. Бязи абйир-бабари чпин бализ вая шураз ккуниб вари апIури шулу. Аьхирки, велед мициб янашмиш’валихьна ухди вердиш шулу, ва дугъу аьхюдарин терефнаан «ваъ» ва «мапIан» кIуру гафариз фикир тувудар. БицIир чпихъ хъпебехърайивализ ва дугъан чIуру ляхнариз абйир-бабарин терефнаан саб жюрейинра жаза адру вахтарра шулу. Дурари, сабан велед бицIир ву, аьхю гъахьиган, учв гъавриъ хьиди кIури, дугъахьди чаз ккуниб вари апIуз гъитру. ИкибаштIан, му аьхю гъалатI ву.
«Веледдиз фтиз вушра ихтияр тувувалра ва фу-вушра къадагъа апIувалра дюз дар. Фицики гьаммишан къадагъа апIували ва ихтияр адрували дурарин хасият гъагъи хьуз гъитру. Мидланра гъайри, бицIирин хасият дюзмиш хьпаъ абйир-бабари чпи гьар йигъандин уьмриъ дугъриди гъахували аьхю роль уйнамиш апIуру. Мисалназ, папрус зигбакан инсандиз айи зарарнакан вая китабар урхбакан айи хайирнакан сикин дарди ктибтурашра, эгер хизандиъ адашди папрус зигураш ва китаб кьяни дубхьнайи столин ликрикк ккивнаш, бицIириз думу сюгьбатар мянфяаьтсуздар ву. Гьаму деврин хайлин абйир-бабари бицIидар тербияламиш апIувал бицIидарин багъдин ва мектебдин вазифйирси гьисаб апIура. Мушваъра дурар гизаф гъалатI шула»,
– ктибтура психологди.
Пис хасиятнан себебар
Абйир-бабари тербия тувбан рякъюъ деетурайи гъалатIарилан гъайри, ужур, сикин ва хъпехъру бицIири учв сабпну чIуруди гъахуз хъюгъювалин швнуб-саб себеб а. Адаш ва дада гьаммишан ляхниъ айивализ лигну, веледариз бегьемди дурарин фикир, ккунивал ва хъайивал гьубкIрадар. Дилихру йигъарира хайлиндари, чпин хулан ляхнар тамам апIуз ккунди, веледар аьхю абйир-бабарихьна тувру. ИкибаштIан, бицIириз адашдин вая дадайин фикир фу дапIнура чаина жалб апIуз ккунди шулу. Гьаци дурар, кючейиъ вая тукандиъ чIигъар апIури, ликар яманди жиликан йивури, шлихъди-вушра кчIихуз ккунди шулу. Му вахтна абйир-бабари, бицIириз шлубкьан артухъ фикир тувну, думу гъюдли ва сикин апIру гафар дупну, бицIир чпихъди саб ляхниин машгъул хьуз гъитну ккунду. Веледдиз шлубкьан артухъ вахт багъиш апIинай. Дугъахьди учвуз чав ккунивал гьисс апIуз гъитай.
«Сюгьбатнан эвелиъ узу адашдикан ва бицIи баликан ктибтнийза. Думу бицIирин хасият гьаци хьпаз швнуб-саб себеб айи. БицIирин шубуд йис вуйиган, дугъан адашна дада жара гъахьну. Думу тербияламиш апIувал баб’ин алабхъну. Адашди цIийи хизан ккебгъну. БицIир гагь адашдихъди, гагь бабахъди, бязиган ляхин дарапIру йигъари чан гъахи дадайихъди яшамиш шули гъахьну. БицIири, му аьгьвалат рябкъюри, учв саризра лазим даруганси гьисс апIуз хъюгъну. Дигиш шулайи хасиятназ вахтниинди сар касдира фикир тувундар. БицIирин неврологияйин цирклиан дигиш’валар духьна.
ГьапIну ккунду?
Велед тербияламиш апIбан бадали, сифте жвувлан ккебгъну ккунду. Жвув саламатди гъахувалин нумуна хайлин вахтна тувру насягьтнан сюгьбатартIан зина ву.
Жвуван велед гьам интIир, назвалар кайир, хъпебехърур, кIул’ин зигрур вушра, дугъахьди думу учвуз ккунивал гьисс апIуз гъитай.
Абйир-бабариз веледдин хасиятнан читин вахтарикан аьгъюди ккунду. Думуган, багъри шуран вая балин хасият гьюдюдюхбан бадали, вахтниинди месэла гьял апIуз мумкинвал а.
БицIириз чан гьиссарихъ хъпехъуз, ужуб ва харжиб жара апIуз ва дурарин гъавриъ хьуз улупай. Дугъаз гележегдиъ хасият яваш апIуз гьииди хьибди.
«ВаритIан ужур аба вая баб», «варитIан ужур бицIир» кIуру ччвурар гъазанмиш апIбахъ мехъерганай. ГъалатI даршлу инсанар адар.
Ичв веледар интернетдиъ фицдар тамшириин машгъул вуш, фицдар мультфильмариз лигураш, дурариз фуну игитар гизафси кьабулди вуш, фикир тувай. Гъийин деврин хайлин мультфильмари ва компьютерин тамшири бицIидарин хасиятназ чIуру тясир апIуру.
Веледдин ужудар ляхнар, ужуб хасият лишанлу апIузра кIваълан магьарханай.
Гъагъи хасиятнан бицIир учвхьан кIул’инди сикинвалихъна хуз шуладарш, психологдихьна илтIикIай. Тюнтвал яваш апIру дармнар анжагъ духтри улупдартIан тувну ккундар.
Эгер бицIири кючейиъ, тукандиъ, ишури, чаз ккуниб апIуз гъитраш, дугъан гъвалахъ кьамкьариина ис духьну, дугъахьди саб саягънаъди дийигъну, уларизди лигури, сикин дихниинди думу дюз даруваликан йипай.
Жвуван велед хъюлакк мидисанай. БицIириз сикин дарди думу ужур даруваликан, хъпебехърур вуйиваликан кIуруш, ухди-кьанди думу гьацириз илтIикIиди.
Велед лап бицIи вахтнаан мина, дугъаз фу апIуз ихтияр аш, хъа фтиз ихтияр адарш гъавриъ тIаъри, дугъаз хулаъ ва кючейиъ учв дюзди гъахбан культура улупури ккунду»,
– насягьятар тувнийи Лаура Мещеряковайи.
Дугъриданра, хасиятнан фукьан читин бицIир гъахьишра, эгер абйир-бабарин терефнаан дугъу чав ккунивал гьисс апIури гъабхьиш, велед сабурлу апIуз хьибди. Иллагьки абйир-бабарин ккунивали бицIирин гъагъи хасият гьюдюхюз кюмек тувру.
