Советарин танкистдин вари дюн’яйин рекорд, 5 игит живанар ва Астрахандин кьюб деве Берлиндиъ…
Гьар йисан июндин 22-пи йигъан Урусатдиъ кIваин уьрхбан ва хажалатнан Йигъ къайд апIури шулу. Му йигъ ихь Ватандиин фашист чапхунчйир алархьу ва Ватандин Аьхю дяви ккебгъу йигъ ву. Миллионариинди инсанар аьжалихъна гъахи дяви, дявдин ветеранар, женгнан гьяракатар, советарин эскрарин игитвалар ва Аьхю Гъалибвал гьаммишан гьюрматлуди кIваин уьрхюз ихь уькейин гьарсар кас буржлу ву. Фицики му дявдин цIа ктрубкIу я гъул, я хизан ихь аьхю уьлкейиъ адар.
Дяви ккебгъу йигъаз тялукь вуди, учу «Табасарандин нурар» газатдиъ Ватандин Аьхю дявдин йисари гъахьи тарихи ва маракьлу 10 факт кIваин апIурача.
Дявдин йигъар
Ватандин Аьхю дяви 1941-пи йисан 22-пи июндиъ ккебгънийи. Думу 3 йисанна 10 вазлина 18 йигъан давам гъабхьну. Дявдин варитIан ярхи женгар Ленинград азад апIбахъан кIули гъушнийи. Думуган шагьур бадали вуйи дявдин гьяракатар 1126 йигъан кIули гъухну. Дурарикан 871 йигъ блокадайиндар вуйи.
Москва бадали
Москва бадали гъуху гъати женгариъ уьмуми кьадарниинди 7 миллион инсан иштирак гъахьну. Думу женгар 1941-пи йисан сентябрин 30-пи йигъан ккергъну ва 1942-пи йисан 20-пи апрелиз давам гъахьну. Тевруганси гъабхьиш, мисалназ, Гиннессдин китабдиъ дявдин варитIан аьхю женгар гъахьи шагьурси гьисабназ гъадабгънайи Берлиндиъ 4 миллион инсанартIан иштирак гъахьундар.
Гъийихдарин кьадар
Дяви ккудубкIбалан кьяляхъ, И.В.Сталинди дявдин женгариъ 7 миллион инсан йивну гъийихуваликан гъапнийи. Хъа гьякьикьатдиъ фукьан инсанар гъийихнуш аьгъю апIуз анжагъ 1980-пи йисарин аьхирариътIан хъюгъюндар. Ва гьякьикьатдиъ дугъри цифра фициб вуш, гьелелиг аьгъю дапIну ккудубкIнадар. Гъийин йигъан РФ-дин оборонайин министерствойи Ватандин Аьхю дявдиъ СССР-ин 26,6 миллион агьалйир йихуваликан кIура, дурарикан 12 миллион эскрар ву. Официальный дару улупбариинди, дявдиъ 43 миллион инсанар гъийихну.
Мал-девлетнан зарар
Официальный улупбариинди, Ватандин Аьхю дявдиъ СССР-из туву мал-девлетнан зарар 2,5 триллион манатдихьна удубчIвну – му СССР-ин милли девлетарин 30% ву. Ватандин Аьхю дявдин йисари фашистарин чапхунчйири 1710 шагьур ва 70 агъзур гъул жилихьди саб гъапIнийи – му оккупацияйиъ ахьу шагьрарин ва гъуларин 65% ву.
Берлин бисбаз лигну
«Берлин бисбаз лигну» медаль СССР-рин 1 миллионтIан артухъ эскрари гъадабгъну. Дурарин арайиъ Советарин Союздин маршалар Георгий Жуков ва Иван Коневра айи. Думу медаларин аьхюбсиб пай дяви ккудубкIну сабпи шубуд йисан тувнийи. Эскрари думу награда чпин дявдин частнаъси, демобилизацияйин кьяляхъ яшамиш шлу йишваъ военный комиссариатариан гъадабгъури гъахьну.
Къайд апIуб лазим вуки, 1951-пи йисаз думу медаль ва дидихъ хъайи шагьадатнама, эскер кечмиш гъахьиган, гьюкуматди кьяляхъ гъадабгъуйи. Кьанди багахьлуйириз «Берлин бисбаз лигну» медаль, кIваин уьрхбан багьалу савкьатси, хулаъ гъибтуз ихтияр тувну.
Москва ва йисирар
1944-пи йисан 17-пи июлиъ Москва шагьрин кючйириъ йисирвалиъ ахьнайи 57 агъзурна 600 немцарин солдтарихьди ва офицерарихьди лицуз гъитнийи. Думу маршдиин «Магълуб гъахьидарин парад» кIуру ччвур иливну. Йисирар, гъуллугънан дережайиз лигну, дерккнайи. Йисирарин дестейин эвелиъ вермахтдин 20-тIан артухъ генералар, дурарин кьяляхъ полковникар ва жара офицерар, аьхириъ аьдати эскрар айи. Йисирар Москвайин ипподромдилан шагьрин кьялан кючйиризкьан яягъди гъюз гъитну.
5 Игит живанар
Ватан бадали вуйи женгариъ бицIидарра, живанарра иштирак гъахьну. Жюрбежюр женгариъ улупу гьунарариз лигну, варжариинди бицIидар ва живанар медалариинди ва орденариинди лишанлу гъапIну. Дурарикан хьур живан «Советари Союздин Игит» кIуру ччвурназ лайикьлу гъахьну. Дурар 14 йисан яшнаъ айи Валя Котик ва Саша Чекалин, 15 йис дубхьнайи Марат Казей, Леня Голиков ва Зина Портнова вуйи. Асас вуди бицIидар партизнарин дестйириъ ади шуйи, гьаддиз дурарин уьмрин кьисматра сабпну хажалатниинди кьатIра шули гъабхьну. Хайлиндар дявдин женгариъ ва немцарин жазйирикк гъийихну.
Офицерар – дишагьлийир
Дишагьлийи Ватандин Аьхю дявдиъ уйнамиш гъапIу роль кьадарсуз аьхюб гъабхьну. Дявдин йисари, яракь хилиз гъадабгъну, женгариъ иштирак гъахьи дишагьлийирин кьадар 600 агъзурилан 1 миллиондиина удубчIвура, дурарикан 80 агъзур дишагьли офицерар гъахьну. Чпин хушниинди дявдиз гъафи дишагьлийирикан авиацияйин полкар, авчйирин ва разведкайин бригадйир арайиз гъахну. Дявдин йисари 87 дишагьли «Советарин Союздин Игит» ччвурназ лайикьлу гъахьнийи.
30 дакьикьайиъ 22 танк
Ватандин Аьхю дявдиъ аьхюну лейтенант Зиновий Колобановдин танклин экипажди текрар апIуз даршлу ва фагьмиъ удрубшру рекорд дивну. Лейтенант З.Колобановдин 5 танкликан ибарат вуйи ротайи Ленинграддиз гъюрайи, чиб-чпиз багахь хьайи шубуб рякъ дюрхну ккундийи. Немцарин танкарин десте думу рякъяриз багахь гъабхьиган, совет эскрари йивуз хъюгънийи. Дяви ккебгъну 30 дакьикьайилан дурари немцарин 43 танк дагъитмиш гъапIну, дурарикан 22 танк З.Колобановдин танклиъ айи эскрари терг гъапIну. Лейтенант З.Колобановдин игитвал Гиннессдин китабдиз гъадабгъна.
350 деве
Сталинграддиъ женгар гъягъюрайи вахтна, советарин яракьлу кьувватарин кIулиъ айидари Астрахандиъ 28-пи резервдин армия гьязур гъапIнийи. Думу армияйин дахилнаъ яракь ва итIру сурсатар гъахуз 350 деве ишлетмиш апIури гъахьну. Автомобилар ва гьяйвнар гьуркIри адрувализ лигну, советарин эскрари чIурдиъ айи, эйси хътру гьяйванатар дисури, дурар вердиш апIуз хъюгъну. ВаритIан машгьур гъахьи девйир – Мишка ва Машка – эскрарихъди Берлиндизкьан гъафну ва Гъалибвалин кьяляхъ гьаду-шваъ ерли зоопаркдиъ гъузну.
Шиклариъ: 1) 1944-пи йисан 17-пи июлиъ Москвайиъ гъубшу «Магълуб гъахьидарин парад»; 2) Сталинграддин кючйириъ 28-пи резервдин армияйин девйир.
