– Багъир Ражабович, яв эсерарин девлетлу чIал учуз вардиз нумуна ву. Гьелбет, яв эсерарин анализ апIурайидар саб чIалниин ваъ, художественный эсерин дережа улупурайи аьхю кьадар жигьатариин дийигъура. Гьаци, мисалназ, яв «Намуснан сир» романдиз ихь аьлимари: тарихи илмарин профессор, академик Мягьямед Гьясановди, профессор Загьир Загьировди, литературовед, профессор Мягьямед Къурбановди ва жарадари гизаф заан кьимат тувра. Аьдати урхурайидаризра му роман гизаф кьабулди ву. Гьаму зурба тарихи эсер гьамциб художествойин дережайиъ фици арайиз адабгъунва?
– Филологияйин ихь аьлим Малик Мягьямедович Гьясановди, учу чан хулаъ деънайи вахтна, узуз гьамциб теклиф дивну. «Лиг, Багъир, ихь бикIурайи чвйир вари ужуди аьгъязуз – сарира гьаму ляхин апIидар, хъа уву апIруб аьгъязуз. Анжагъ, тIагърушин дарапIди, ихь тарих уччвуди аьгъю апIин. Лезгйириз Шарвили а, – гъапну, – лакариз – Парту ПатIима, аварариз – Хочбар, азербайжнариз – Кюругъли, урсариз Минин ва Пожарский, Сусанин а, – гъапну. – Хъа гьадрарикан саб бязидар тарихдиъ гъахьидарра дар, кадагънайидар ву. Хъа Кьалухъ Мирза неинки революцияйиз улихьна вуйи ихь литературайин бина ккиву кас, думу гьадму саб вахтна аьлимра вуди, гъилинжин эйсира вуди гъахьну. Думу арайиз адагъну, за дапIну ккунду», – гъапну.
Хъугъай узухъ, 10 йис гъабхьниз, 26 Бакуйин комиссарарин (гьамусдин М.Ярагъийин) кючейиъ айи РАН-дин ДНЦ-йин библиотекайиз гъягъюри, ихь тарих ккирибгъури. Аммаки ихь тарихдикан ачухъди дибикIнайиб цIибтIан адар. Эрменйирин, гуржйирин ва харижи жара аьлимари дибикIнайибдитIан узуз романдин тарихи жигьатнаан артухъ кюмек туву кьюб шейъ алахьунзуз: Аьббас Къули Бакихановдин «Гюлистан-и Ирам» («Ригъ гьудубчIвру терефнан Кавказдин тарих») ва Гьясан Алкьадарийин «Асари-Дагъустан» («Дагъустандикан вуйи тарихи мялуматар»). Дупну ккундуки, Бакихановдин табасаран ччивар а. Хъа думу жара аьхю тема ву.
Малик Мягьямедовичди ва хъасин, роман бикIру вахтна, Мягьямед Ражабовичди гизаф кюмек апIури гъахьунзуз. Романдиъ табасаранарин тарихдин сягьнайиин Кьалухъ Мирза али вахтар, дагъустанлуйири Надир-шагьдихъди дяви гъабхурайи йисар художественный саягъ атIагна. Дагъустандин жилариина Надир-шагь шубуб ражну алжагъну. Гьамусдин ихь саспи аьлимари, Надир-шагь Дагъустандиина алжагъу вахтарикан кIуруган, Иран бикIура. Иран XX аьсрин 35-пи йисан гъабхьиб ву. Гьадмугандиз думу Персия вуди гъабхьну.
– Багъир Ражабович, «Намуснан сир» роман, чапдиан адабгъруган, жикъи гъапIну кIуру гафар ади шулу…
– Роман кайи китаб ихь чIалниинди адабгъруган, дидиз чапханайи тувнайи кIалбиъ материал удрубшри, дидгъян паяр гъядатIну. Гьадму вахтна дидин саспи кIулар гъюргну, дурарин йишвар гьюдюхну. Узу, сигнальный экземпляр гъябкъю вахтна, думу чап апIуз рази гъахьундарза. Думуган Дагъустандин китабарин чапханайин директор дарги писатель Мягьямад-Расул вуйи. Дугъу узуз, Толстойдин романар адагъруганра, сабпи чап гьаци гъюбгнайиб шули гъабхьну, хъа ражну дюзди адабгъидихьа кIури, му ражну рази хьувал ккун гъапIну. Гьяйифки, роман гьаци адабгъну, хъа думу чан дубхьну ккуни саягъ сарун адабгъуз мумкинвалра гъабхьундар.
– Тарихдикан улхруган, уртI-ларинна ярккарин жиларин сяргьятариин, ккувгъарин, ляхлаарин мулкариин али Ифдин даграр кIуру йишвар кIваина гъюру.
– Къизилбашари, инсанар ахьри, гьяйвнариинди гадар гъапIу йишвар ихь жилариин гизаф ал. Гьарсаб табасаран гъулан мулкариин тарихдиъ гъагъи женгар дархьи йишв алдаршул. Хиварин гъул али йишв’ин Мердешан кIуру шагьур алди гъабхьну. Гъулаъ имбу чIвурд, 1200-пи йисари монголари Мердешан шагьур ккидипган, гъубзнайи ядигар ву, кIура.
– Уву гизаф китабар урхрур вуйиваликан уву аьгъюдарин арайиъ ихтилатар айиб ву, Багъир Ражабович. Фила гьаци китабариин аьшкьлу хьуз хъюгъюнва?
– Узу урхурайи вахтна йиз хулаъ айиб шюше алдру лампа вуйи. Гьаддихъди китабар урхруган, йиз улчIвмарин чIарар улургъну шуйи. Баяр зук кялхърира шуйи, мугъу гьаддиз ужуди урхура гьа, кIури.
Райкомдин улихь шюшебенд дапIну, дидиъ «Дагъправда» газат, гьаму машра – гьатму машра, халкьди урхруси кебхну шуйи. Узу бицIи бай вуйи вахтна, мектебдиан гъюри, газатдин гьадму машар кIан’ан-кIулиз урхуйза. Урх кIуру каскьана адайзуз, хъа аьгъюваларихьна гьациб аьшкь гъабхьнийиз. Совет вахтну инсанариз савадлувал тувну, инсанар илмихьна илтIикIну. Совет деврин варитIан лайикьлу лишан гьадму ву.
Китабарин темайихьна хътакури, кIваин шулайиз, Краснодариъ юридический факультетдиъ урхурайи вахтна, Совет аьхю энциклопедияйин (Большая советская энциклопедияйин) вари томар гъадагъну (гьадмугандин 2500 манат тувну), дурар гьадушв’ан хъчIюхнийза. Дурари ич хулаъ кьюб шкаф ацIна.
– Багъир Ражабович, увухъди гъилиху аьлимари, юрист жигьатнаан уву гъизигу зегьметнан гъавриъ айидари, уву халкь бадали гъапIу ляхнариз гизаф заан кьимат тувра. Аьлим лезгижви Эфенди Аквердиевди яв 80 йис гъабхьигандин юбилейиъ гъаписи, уву гизафдариз дюзиб вуди рябкъюрайибдик нукьсанар улупну, къаршуди удучIвуз удукьру кас вува. Яв юриствалин ляхниъ гъахьи саб-кьюб лишанлу гьядисйирикан ктибтуб ккун апIурача.
– Гьамусяаьт гьяракатнаъ айи Дагъустандин Конституцияйин проект гьязур апIруган, дидин саб кIуру маддайиъ дибикIну гъахьну, Дагъустан суверенный социальный гьюкумат ву, кIури. Совещанйириъ кIури гъахьунза: «Гьюрматлу аьлимар! Гьюрматлу юристар! Саб асиллу дару, кIул’инди вуйи гьюкуматдиъ кьюб кIуру дициб гьюкумат хьуз мумкин дар!» Хъпехъундар – кьабул гъапIну. Хъа узу хъанара «Дагъправдайиз» макьала гъибикIунза, «Суверенитет не панацея» кIул алди. Гьаддихъан Конституцияйиан думу мадда адабгъну.
МутIалибдин (Митаровдин. – ред.) саб макьала а, думу йиз ургцIур йисаз тялукь вуди ич коммунистарин газатдиъ чап дапIну гъахьну. «Магьа ухьуз лигураза, ихь арайиъ чан принциплувалиинди ва партияйиз вафалувалиинди Багъир Ражабовичдиз барабар вуйир адар. Гьич дарш къаб проценткьан дугъазсиб ккудубшу партийный сам айиш, уьлке рабгъидайи», – гъапну дугъу.
– Багъир Ражабович, гъийин коммунистарин ляхникан фициб фикир вуяв?
– Улихьнаси, удучIвну улхури, сар политикди кIурайи, коммунистари гьюкумат ккидипну – 1962-пи йисан Крым Украинайиз тувдар коммунистар ву, кIури. Хъа я инсан, думу вахтна уьлке саб вуди гъабхьну. Гьаци гизаф республикйирик, дурарин экономика гужал апIбан бадали, инсанарин яшайишдин дережа за апIбан бадали, жара районар китIну. Думу ляхин ужувлаз гъапIуб вуди гъабхьну.
Хъа гъийин коммунистарин улихь хьайидарикан сарин макьала гьамциб кIул алди удубчIвна: «Учу жара рякъди гъягъюрача». Аммаки коммунистарин рякъ жараб хьуз мумкин дар – дюзи рякъ саб ву.
– Багъир Ражабович, яв фикриан, гъи табасаран халкьдин улихь дийигънайи варитIан асас месэлйир фундар ву?
– Табасаран халкь гьарган албагну гъабшиб ву. ВаритIан асас месэла – улихьганси, гьамусра, зиддвал адарди, чвевал уьбхюри, сатIи духьну, галгам духьну, чпин савадлувал улихьна гъабхури, багъри жил балгури ва девлетлу апIури, албагну яшамиш хьуб ву. Табасаран табиаьтдиз гизафдари кьюбпи Швейцария кIура.
ЧIалнакан улхури, дидин гьякьнаан «Табасарандин нурар» газатдиъ 5-6 макьала удучIвна. Дурарин мяна гьадму вуки, Кьибла Табасарандин диалект литературайин чIалнан бинайиъ гьаз шулу, кIура, Кафари Табасарандин дархьиди. Узу интернационалист вуза – узуз вари саб вузуз. Кьибла табасаранар, кафари табасаранар адарзуз – вари сар бабан веледар вуйи табасаранар вузуз. Саспидари кIура, чIалниин лихури гъахьидар Хив райондиан вуйи аьлимар вуйи, дурари чIалнан асул вуди чпин райондин нугъат гъадабгъну. Дюз дар, кIура, дилигну ккун шулу, кIура. Сари урус чIалниинди бикIура, узуз гьаму ва гьаму гъуларин диалект бегелмишди вузуз кIури, думу диалект литературайин чIалнан асул дубхьну ккунду кIури. Гьаму ихтилатар духьну ккунидар дар – ухькан аьйиб апIуру. Хъа Хив райондиан вуйидар – дурар табасаранар дарин? Чпин вахтна гьадрариин гьаму ляхин алабхъну, дурари зегьмет дизигну, гьаму ляхин кIулиз адабгъну. Ухьу дурариз баркаллагь дупну ккунду. Ихь табиаьтра, ихь абйири ухьуз тувнайи аькьюл-асулра, чIалра дюрхну ккунду.
* * *
Гъапибдихьна аьлава гаф. Гьаму улихьнаси саб жерге табасаран аьлимари ва Мягьячгъалайиъ айи табасаран халкьдин яшлуйирин Советдин вакилари Багъир Ражабович Ражабов «Дагъустан халкьдин шаир» кIуру ччвур тувбаз лайикь вуйивалин месэла арайиз адабгъну ва думу гьял апIуз теклиф дивну.
Гьаму интервью гъадабгъдари, думу теклифниин чибра рази вуйиб улупури, му ляхин, кьаназ дидрипди, кIулиз адабгъбаъ кюмек тувуз шлу ватанагьлийирикан иштирак’вал ккун апIура.
