Аьсрариан халкьдин ирсну
Ватан уьбхру рюгь тувнахьуз!
Вафалуди насларихьна
Туврухьа рюгь – халкьдин намус!
12-пи сентябриъ Мягьячгъала шагьриъ тикмиш апIурайи Иса пайгъамбрин (с.аь.) ччвурнахъ хъайи Духовный центриъ «Табасаран халкьдин чIал, литература, культура ва тарих: накь, гъи, закур» ччвур тувнайи культурайинна аьгъювалар тарагъбан аьхю серенжем кIули гъубшну.
Рюгьнанна эдеблувалин му серенжемди Табасаран, Дербент ва Хив районариан, Дербент, Дагъ. Огни, Каспийск, Избербаш, Мягьячгъала шагьрариан 3 агъзурна 500-тIан артухъ инсанар уч гъапIнийи. Душваъ РД-йин милли политикайин ва диндин ляхнарин министр Энрик Муслимовди, РД-йин муфтийдин заместитель Шамил Аьлихановди, гьюкмин органарин ва илмин интеллигенцияйин, культурайин, спортдин, диндин вакилари ва жямяаьтлугъ касари иштирак’вал гъапIнийи.
Серенжемдин асас метлеб – табасаранарин чIалнан, литературайин, культурайин ва тарихнан гьял дапIну адру месэлйир ашкар ва дурар гьял апIуз халкьдин вари сагъу кьувватар уч ва диш апIувал вуйи.
Дагъустандин кIулиъ айирин ччвурнахъан удучIвну улхури, РД-йин милли политикайин ва диндин ляхнарин министр Энрик Муслимовди мицдар серенжемар гъахувалин важиблуваликан гъапну.
«Тялукь серенжемари неинки Дагъустандин текрар даршлу ва кюгьне аьдатар уьрхбаъ, хъа гьацира аьхю шулайи наслиз рюгьнанна эдеблувалин тербия тувбаъ аьхю роль уйнамиш апIура. Аьхиримжи йисари гьаму терефнаан зурба ляхин гъабхурайи ихь муфтиятдиз, шейх Аьгьмад Афандийиз аьхю чухсагъул пуз ккундузуз»,
– къайд гъапIну министри.
Асас доклад хьади серенжемдиъ удучIвну гъулху Мягьячгъалайиъ айи табасаран халкьдин агъсакъларин Советдин председатель Исамудин Рамазановди яшайишдин жюрбежюр цирклариъ – политикайиъ, экономикайиъ, илимдиъ, образованиейиъ, культурайиъ, спортдиъ, гьюкмин гъурулушариъ – табасаран халкьди фициб йишв дибиснаш, хъайи-хъайиганси ктибтнийи.
– Кьялан аьсрин эвелариан мина Табасаранди неинки Дагъустандин жилиин, хъа гьацира вари Кавказдиъ гъягъюри гъахьи гьядисйириъ асас роль уйнамиш апIури гъабхьну. Гьеле XV аьсриъ (1485-пи йисари) Дагъустандин 260 агъзур эскрарикан ибарат вуйи кьушмарикан 70 агъзур табасаранар вуди гъахьну. Табасаран – аьхю вилаят, хъа табасаранар – Дагъустандин аьхю халкьарикан саб вуди гъахьну. Гъи ихь миллетдин имбу вакиларин кьадар 200 агъзурихьна ву. Эгер дявйириъ аьхю кьадарнаъди гъирмиш гъахьундайиш, гъи табасаранарин кьадар 3 миллионтIан артухъра хьибдийи, – ктибтнийи доклад апIурайири.
Исамудин Рамазановди къайд гъапIганси, бязидари ихь халкь ккебехъну гъузру, вари аьх апIру бицIи халкьси гьисаб дапIну гъитра. Ватандин Аьхю дявдиъ 110-ртIан артухъ фашистар дагъитмиш гъапIу снайпер Аьбдуллагь Сефербеговдиз, ясана, чан уьмур тувну, дявдин 45 гъуллугъчи аьжалихьан гъюрхю Аьбдулмалик Байрамовдиз ва хъана хайлин жара ихь ватанагьлийириз Советарин Союздин Игит, Урусатдин Игит кIуру ччвурар тутрувди гъибтубра гьамдихъди аьлакьалу хьуб мумкин ву.
ЧIалнан гьякьнаан улхури, Мягьячгъалайиъ айи табасаран халкьдин агъсакъларин Советдин председатели гъапиганси, бабан чIал аьгъю апIбахъди сабси, бицIири чан халкьдин уьмрикан ва тарихнакан, культурайикан ва аьдатарикан, литературайикан ва дуланажагъдиканра аьгъювалар гъадагъуру. Гьаддиз, гележегдиъ багъри чIал зяиф хьуз гъидритди, думу ахтармиш ва артмиш апIурайи аьлимаризна шаирариз, мялимаризна журналистариз вари жюрейин кюмек тувувал, дидхъан юкIв убгури, думу артмиш апIбахь хил гьивувал гъи, гьюкмин идарйиринси, аьдати агьалйиринра важиблу вазифа дубхьну ккунду. ЧIалнан кюмекниинди фуну халкьдира чан уьмур давам апIура, чIал гъудубгну – халкь гъудубгну. Тарихнаъ дицдар дюшюшар хайлин а. Хъа гъийин аьгьвалат давам шули гъубзиш, тялукь пишекрарин гьисабариинди, саки 40-50 йислан дагъустан чIаларира чпин уьмур ккудубкIиди.
Серенжемдиъ гьацира, уч духьнайидар му важиблу, агьалйир сатIи ва рюгьлу апIру мажлис тешкил дапIну, кIули гъабхбахъди тебрик апIури, РД-йин муфтиятдин терефнаан муфтийдин заместитель Шамил Аьлиханов, Табасаран ва Хив районарин главйирин терефнаан дурарин заместителар удучIвну гъулхнийи.
Илмин интеллигенцияйин вакилари чпин улхбариъ табасаран чIалнан, литературайин, милли культурайин ва тарихи илмин гьамусяаьт айи гьялназ кьимат тувнийи. Тарихи илмарин доктор, профессор Мягьямед Гьясановди Надир-шагьдин, Тимурин кьушмарихъди гъахьи, бичераховцйириз аьксиди гъуху йивбариъ табасаранари уйнамиш гъапIу асас ва важиблу роликан ктибтури, ихь революционер, ватандаш’валин дявдин игит, 1919-1920-пи йисари Дербентдин дявдин фронтдиз регьбервал туври гъахьи ва Дербент белогвардейцйирин кьушмарихьан азад гъапIу Аллагьверди Акимовдин гьюрмат уьбхюри, гъира Дербент шагьриъ я ядигар, дугъан ччвур тувнайи кючекьана адрувал аьхю гъалабулугъвал кади къайд гъапIну.
РАН-дин ДФИЦ-дин чIалнан, литературайин ва искусствойин институтдин илмин гъуллугъчи Шарафудин Дашдемировди табасаран халкьдин уьмриъ бабан чIалну уйнамиш апIурайи роль ва важиблувал йигълан-йигъаз зяиф шулайивал субут апIурайи далилар гъахнийи. Дугъу мициб гьял арайиз гъюбан себебарра ашкар дапIну, думу ужувлахъинди дигиш апIбан бадали, кьабул дапIну ккуни уьлчмйириканра гъапнийи. Гьадму гьисабнаан, республикайин шагьрариъ ва дидин гъирагъариъ бабан чIалнаан элгьет йигъандин мектебар ачмиш ва онлайн къайдайиинди дарсар кивувал тешкил апIувал, жюрбежюр диалектарин ва нугъатарин вакиларин, аьхю яшнан, ужуди чIал аьгъю касарин иштирак’валиинди табасаран чIалнан фонетика дюзмиш апIувал. Гьацира, табасаран алфавит улихьгандин къайдайиз хпан гьякьнаан агьалйирин терефнаан гъюрайи жюрбежюр аьрзйириз жаваб вуди, дугъу, РД-йин Правительствойин Орфографический комиссияйиз табасаран чIалнан алфавитдиъ ГГ, ДЖ, ЖВ, ШВ, ЧВ, ЧЧВ, ЧIВ гьярфар тIаувал лазим вуйивалин гьякьнаан табасаран халкьдин уьмуми собраниейин терефнаан аьрза дюзмиш дапIну, хътапIувалин теклиф дивнийи.
Филологияйин илмарин кандидат, «Табасарандин нурар» газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиевди чан удучIвну улхбаъ, табасаран литературайин гъийин гьялназ кьимат туври, литературайиз цIийи ччвурар жалб апIбан, жигьил авторариз кюмек тувбан бадали, районариъ литературайин объединенйир тешкил апIувалин, табасаран чIалниинди удучIвурайи эсерариз кьимат тувру хусуси комиссйир яратмиш апIувал ва, эгер думу эсерар дугъриданра заан художествойин ва тербияйин терефнаан кьиматлувал айидар вуш, дурар аьхю тиражариинди адагъуз спонсорвалин кюмек тувувалин теклиф дивнийи. Гьацира дугъу табасаран чIалниинди художествойин литературайин электрондин библиотека ва хусуси сайт яратмиш апIувал важиблу вуйиваликан гъапнийи.
МГУ-йин профессор, экономикайин илмарин доктор Зейдуллагь Юзбеговди, жигьиларихьинди илтIикIури, экономика ва технология жигьатнаан аьгъювалар гъадагъури, жямяаьтлугъ уьмрин цIийи игьтияжар уликк уьрхюри, дурариз гъийин девриъ яркьуди ишлетмиш апIурайи IT-йин удукьувалар мюгькам апIбахьна дих гъапIнийи.
Заан гьязурлугвалиинди тешкил дапIнайи му серенжемдиъ успагьиди нашидар урхури, бицIидариз вуйи конкурсар, викторинйир гъахури, сягьнайилан табасаран шаирарин шиърар урхури, табасаран халкьдин адлу вакиларихъди гюрюшар гъахури, уч духьнайидар жюрбежюр терефарихъан маракьламиш апIурайи. Варибдин метлеб саб вуйи – багъри чIал, аьдати культура уьбхювал ва артмиш апIувал, халкьдиз мянфяаьт кайи фунубра ужуб ният кIулиз адабгъбан бадали, сатIи хьувал.
Мушваъ гьацира чпин ляхниъ заан натижйир улупу бабан чIалнан дарсар киврайи мялимариз – олимпиадйирин ва конкурсарин гъалибчйириз премйирра тувнийи.
Серенжемдин натижйир йивури, Табасаран райондин имамарин Советдин председатель Ансар Рамазанов удучIвну гъулхнийи. Халкь сатIи апIру му машквар гьязур апIуз ва кIули гъабхуз кюмек тувдариз чухсагъул мялум апIури, дугъу табасаран халкьдин вакилариз, вахтназ вуди чпи айи гъуллугъназ дилигди, намуслуди ляхин апIури, жвуван халкьдиз уж’вал апIувал вартIан зади дебккбахьна дих гъапIну.
Шиклариъ: табасаран халкьдин культурайинна аьгъювалар гъадагъбан серенжемдин геренар.
