2021-пи йисан 12-пи сентябриъ Мягьячгъалайиъ, Иса пайгъамбрин чIвурнахъ хъайи рюгьнан центриъ табасаран халкьдин уьмрин вари терефар артмиш апIбан, тарихнан, чIалнан, культурайин, яшайишдинна экономикайин дережайин гьякьнаан улхбар гъахувалин вари халкьдин серенжем гъабхьнийи. Гьял апIурайи месэлйирин гьякьнаан халкьдик гъалабулугъ’вал кайивал серенжемдиз уч гъахьи 3400-дихьна инсанарин кьадарну улупнийи.
Серенжемдиъ удучIвну гъулху табасаран аьлимари: тарихнан илмарин доктор М.Гьясановди, МГУ-йин профессор З.Юзбеговди, РАН-дин ДФИЦ-дин дахилнаъ айи чIалнанна литературайин институтдин гъуллугъчи Ш.Дашдемировди, Мягьячгъалайиъ айи табасаран халкьдин яшлуйирин Советдин председатель И.Рамазановди ва жара гьюрматлу касари ккудубшу ва гьамусяаьтдин вахтари табасаран халкьди имбуну дагъустан халкьарин арайиъ бисурайи лайикьлу йишвкан, гъузнайи ва аьхиримжи йисари арайиз гъюрайи камиваларикан важиблу улхбар гъапIнийи, ва дурар ихь арайиан терг апIуз жавабдар касарихьна ва табасаран халкьдихьна дих апIувал хьади илтIикIнийи.
Серенжемдиъ пуз дархьиб газатдиан пуз шлуваликан мянфяаьт ктабгъури, йиз сакьюб гаф думу урхрударихьна рукьуз ккун гъабхьунзуз.
Халкьдин тарих, чIал, меденият халкь дюзмиш ва артмиш хьувалихьди аьлакьалуди арайиз гъюрудар ва артмиш шлудар ву. ЧIалнаъ, медениятдиъ тарихи гьядисйирин, жара миллетарихъди гъидикьну хьувалин ва дуланажагъдин артмиш’валин лишнар гъузру.
Гьаддиз Кавказ аьгъю гъатарин варитIан зади гъузнайи Петербургдин илмарин академияйин член-корреспондент Пётр Карлович Услари, Кавказдин тарих бикIувал улихь гъудубжвган, думу месэла кавказ чIалар ахтармиш апIбалан ккебгъну.
1863-1870-пи йисари дугъу абхаз, чечен, авар, лак, дарги, лезги чIалар ахтармиш гъапIну ва, эвелиъ дурариз алфавитар дюзмиш дапIну, гьар чалназ «Грамматикайин очеркар» гъидикIну .
1871-пи йисан сентябрь вазлиъ П.К.Услари А.А.Шифнериз (сарпир вуди кавказ чIалар ахтармиш гъапIур) гъибикIну: «Узу табасаран чIал ахтармиш апIуз хъюгъну, цIиб кмди магьа йис шула».
Табасаран чIал ахтармиш апIбаъ П.К.Услариз артухъди читинвалар алахьну. «Табасарандиъ гъулартIан чIалнан нугъатар гизаф а. Сасдар гъулариъ швнуб-саб нугъатниинди улхуру. Кми-кмиди мялумат туврудар гьюдюхбакк ккабхъру. Гъи гъапиб закуриз гьархру вая жараси кIуру», – гъибикIну дугъу А.Шифнериз.
«ТабасаранартIар чпин чIал цIибди аьгъю жара миллет вари дюн’яйиъ бажагьат ашул» – кIури, П.К.Услари гъиву тягьна гъира табасаранарихъ хъми. Фицики дишди улхбан, бикIбан, урхбан бина вуйи алфавит ухьу гъира эгьемиятлу камивалар ади ишлетмиш апIурахьа. Литературайин чIалнан саягъра, ахтармиш’валар адарди, саб нугъатниинди ишлетмиш апIурахьа. Натижа варидиз рябкъюрахьуз. Табасаранариз бабан чIалниин алтIахьувал жара миллетдин чIалниин алтIахьурайибси гъябгъюра, чIалнан дакьатарикан аьгъювалар адарди гъубзра. Хъа вари табасаранариз бабан чIалнан бегьем дарувал, гъийин шартIариъ, гьюлиъ китари фици бицIи хядар хътIюркъюруш, гьаци дюн’яйин аьхю чIалари, бицIи чIалар кIаърайивалихьна гъайгъушин адрувалиан ккадахьурайивал рябкъюра. Табасаран чIал кетIебццна, кьаби шула. Фикир тувхьа. Бабар ктIерцциган, веледари гъайгъушин гъафил дарди гъабхурхьа. Хъа бабан чIалра бабаз барабар даринхъа? Дидин гъайгъура чаз ла-йикьлуди гъабхухьа.
Табасаран чIалнан фонетикайиъ ва литературайин чIалнан ахтармиш’валар духну, думу ахтармиш’-валар лингвистикайин тIалабарихъди тартиб дапIну ккунду. Дициб бина вуди табасаран чIал сарпирди илим жигьатнаан ахтармиш гъапIу П.К.Усларин улупбар ва тIалабар гьисабнаъ гъадагъну ккунду.
Фикир тувхьа. П.К.Услар 1870-пи йисандин сентябрин аьхириан, мумкин ву октябриан, 1875-пи йисандин мартдин вазлиз табасаран чIалниин гъилихну.
Ухьу табасаран чIалнан камиваларикан гъалабулугъ’валин гафар гъи, 150 йислан, П.Услари А.Шифнериз мялумат бикIбахъан апIурахьа.
2025-пи йисан мартдин вазлиъ П.К.Услари мажбури вуди табасаран чIалниин ляхин дебккувалихъан тамам 150-йис шула. Гьаму арайиъ айи 4 йистIан артухъ вахт П.К.Усларин гьюрматназ бахш апIури, табасаран чIал уьбхбан гъайгъушнаъ ади, думу ахтармиш апIбан серенжемар кIули духну ккунду. 2025-пи йисан мартдин вазлиъ натижйир гьял апIбан кIулин серенжем тешкил апIувал лазим ву. Гьаму теклиф кIулиз адабгъбан бадали, тялукь идарйирикан, жямяаьтлугъ тешкилатарикан, жвуван халкьдихъан юкIв убгурайи гьарсар табасаранлуйикан чпихьан шлубдиинди гъайгъушин зигуб ккун апIурза. Мициб серенжем яркьудира дубхну ккунду, фицики П.К. Услар йирхьубсана дагъустан, кавказ чIалариин гъилихну.
