Избербаш шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи, йитим бицIидар уьрхру респуб-ликайин хал, дявдиъ абйир-бабарихъ мягьрум гъахьи бицIидар уьрхюз кIури, гьеле 1944-пи йисан абццуб вуйи. Сифте думу Гъяякентдиъ ачмиш гъапIнийи, хъа 1971-пи йисан Избербаш шагьриз гъабхну. Улихьна йигъари узу думу хулан директор Вера Рамазановайихъди сюгьбат гъубхнийза.

 

Сюгьбат ярхиб, гьиссар жигьатнаан гъагъиб гъабхьнийи. Йиз сюгьбатчи, чан улхуб дебккри, швнуб-сабан ишурира гъахьну. Узу сабдин гъавриъ гъахьунза: йитим бицIидари чиб багъри хулаъ айиганси гьисс апIбан бадали, дугъу вари мумкинвалар ва уьлчмйир кьабул апIура.

«Узу йитимханайин директорди 2018-пи йисан тяйин гъапIнийи. Ич идарайин гъаншариъ Избербаш шагьрин 10-пи нумрайин мектеб ерлешмиш дубхьна. Гьамина гъяйиз, узу 13 йисан гьадму мектебдин директорди гъилихунза. Ич йитимханайин вари бицIидари гьадму мектебдиъ урхура. ИкибаштIан, гьеле мектебдиъ лихури имиди узуз вари бицIидар лап багагьди таниш вуйзуз, хъа дурариз – узура. Мектебдин директорвалилан узу йитимханайиз гьаъбан гафар гъахьиган, рази гъахьнийза. Амма мушваъ ляхин апIуз мукьан гъагъиди шлуваликан хабарра дайзуз. Мисалназ, мектебдиъ бицIидарихъди аьлакьалу жюрбежюр месэлйир арайиз гъафиган, абйир-бабариз дих дапIну, тек-лифар тувуз шулу. Хъа мушваъ аба-бабра, тербиячира, насягьятчира жвув духьну ккунду. Узу гьарсар бицIирин сагъ’валихъан жвуван веледдихъанси гъайгъу зигураза, варидарин палатдин, ликариин алахьрударин аьхюшин фукьан вуш, аьгъязуз. Узу кми-кмиди бицIидарихъди йишваздира гьамушваъ гъузри шулза. Йиз жилир кечмиш гъахьнийиз, веледарра аьхю гъахьну, гьаддиз хизандиз вуйи вахтра узу йитимханайин бицIидариз бахш апIураза. Йитимханайиъ айи бицIидар уьмриъ гъагъи дюшюшариъ ахъу, варитIан багъри инсанари хаинкарвалиинди гатIахьу баяр-шубар ву. Дурар варибдин гъавриъ а. АйитI айи хъял ва дерд саризра ачухъ апIуз даршули, улар уьлчIюкьну, думу ялгъузди аьх апIурайи дурари, чпин ифи убхьуз хъюгъиган, гъвалахъ хъайи чписдар жара бицIидариз гиран ктапIуру. Узу гьаз мушваъ а? Йиз абана баб наши? Йиз уьмур гьаз мициб гъабхьну? Гьаму жюрейин суалариз жавабар агури, дурари сикин дарди фикрар апIуру. Учу ва психологари йитимханайиъ айи бицIидарихъди фукьан ляхин апIурашра, му жюрейин суалар дурарин фикриан дургурадар.

Йиз метлеб – ич йитимарин хал албагу ва мублагъ йишваз илтIибкIувал, сар бицIиринра кIулиз гьамушв’ан гьергуз фикиркьан дяргъювал вуйиз. Гьеле му ляхин удукьурачухьан. Кьюд йисандин арайиъ саркьана бицIир йитимханайиан гьергбан дюшюш гъабхьундар. Аьксина, улихьнаси 14 йисаъ айи сар живан девлетлу хизанди чпиз байди гъадагънийи. Ургуб вазлилан йишвну, думу бай дурарихьан гьергну, кьяляхъ гъафну. Гьамусяаьт дугъу 9-пи классдиъ урхура.
Узу йитимарин майил-мадатар агру проект арайиз гъабхунза. Думу проектдин кюмекниинди йитимханайиъ айи бицIидарин абйир-бабар агурача. Узу саб фила-вуш чпин багъри веледар гатIахьу швнур-сар дишагьли гъагунза. Дурар чпин веледарихъди таниш апIурача. Ягь-намус адарди уьмур хъапIрайи, пиянвалиъ кIул ипнайи бязи думу бабари сарира чпин бицIидар кьяляхъ гъадагъундар, хъа арабир дурарикан саспидар бицIидариин улукьуз гъюри шулу. Улихьнаси учуз ич йитимханайиъ айи сар балин дада Къарабудагъкентдиъ яшамиш шулайиб ашкар гъабхьунчуз. Саб фила-вуш дугъу чан бай Самир йитимханайиъ гъитну. Гьамусяаьт дишагьлийи, жилир хътарди, кьюр бицIи риш уьрхюра. Дугъу чан байра чахьна гъадагъур кIури, миж кайич.

Сарсана бай учухьна республикайин психбольницайиан гьаънийи. Дугъан гьамусяаьт 16 йис ву. ЦIиб улихьнаси думу балин ярхла багахьлуйири узуз зенг гъапIну, ва балин 18 йис гъабхьиган, думу чпихьна гъахруваликан гъапну. Гьамцдар гафари гележегдик умуд кивуз гъитру», – ктибтура Вера Рамазановайи.

Гьамусяаьт йитимханайиъ Хив райондианра кьюр бай яшамиш шула. Дурар багъри гъардшар ву. Аьхюну Тамерландин 16 йис, хъа Кямрандин – 12 йис шула. Дурарин дада табасаран, хъа адаш – къумугъ миллетдин вакилар ву.

«Тамерландин ва Кямрандин арайиъ гьадмукьан мюгькам чвевалин мани аьлакьйир аки, йиз уьмриъ узуз мици сар-сарихъан юкIв убгру бицIидар тек-бирра гъяркъюндарзуз. Дурарин арайиъ айи сигъ аьлакьйир рякъюри, дамагъ зигураза. Дурарин сар-сарихъан юкIв убгувалин мюгькамвал хайлиндариз нумунади улупуз шулу. Баяри мектебдиъра ужуди урхура, дурар спортдиинра машгъул ву. Дурарин адашра, дадара гъагъи уьзрар кади ахниъ ахъна. Дада швнуб-саб ражари машиндиъди баяриин улукьуз гъахунча», – ктибтура йитимханайин директори.

Вера Рамазановайин ляхнин метлебарикан ва вазифйирикан саб – бицIидар аьгъювалар гъадагъбиина ва сагъу уьмур хъапIувалиина жалб апIувал ву.
«Бязи бицIидар йитимханайиз гъяйиз, йисариинди кючейиъ яшамиш шули гъахьну. Дурарин образованиейин дережа лап зяифди вуйи. Мектебдилан гъайри, узу бицIидарихъди аьлава дарсар гъахуз мялимариз теклиф апIураза. Улихьна йисари йитимханайиан вуйи шубариз ва баяриз дарснаъ доска-йихьна удучIвуз начди вуйи. Дарс аьгъдрувалиан ваъ – дурар гьарсаб дарснахьна гьязурди шуйи, колготкйир алдрувалиан вая йирси духьнайи палтар алахьнайивалиан, ликариин чпин ликарин аьхюшназ гъилигу алахьрудар алдрувалиан. Узу гъафиган, нормативариъ улупнайи кьадар палат масу гъадабгъуз хъюгъюнза. Мисалназ, 10 жут колготкйир улупнаш, бицIирихьна 10 жут бицIириз вуйи колготкйир ва имбу вари палат туврача. Гъи мектебдин мялимари ва абйир-бабари, йитимханайин бицIидар аьдати бицIидарихьан жара апIуз шули имдар, кIури ебхьуру. Гьаму гафар варитIан аьхю тяриф вузуз», – къайд апIура Вера Рамазановайи.

Гьамусяаьт Избербаш шагьрин йитимханайиъ 46 бицIир а. Дурар 7 йислан 19 йис’ина яшнаъ айидар ву. Йитимхана 6 хизандиз жара дапIна. Гьарсаб хизандиъ жюрбежюр яшарин 8 бицIир тербияламиш апIура.

Гьяйифки, Избербаш шагьриъ йитимханайиан деету бицIидар хуларихъди тямин апIурадар. Гьамусяаьт йитимханайиъ чпин яш 19 йис дубхьнайи 6 живан а. Директорин гафариинди, дурари Избербаш шагьрин колледжариъ урхура. Дурариз гъягъру йишв адар. Урхуб ккудубкIайиз дурар гьамушваъ гъузру.
Гъубшу йисан йитимханайиан сар риш швуваз хъаъну. Мушваъ айи бицIидариз сумчрар анжагъ телевизориан вая телефондиантIан рякъюрадар. Дербент шагьриан жамрар дабалгнайи машинариъди дуфну, йитимханайин гьяятдиъ мукьмар гъиву ва чпин чи лизи палат алабхьну швуваз гъушу вахт бицIидарин уьмурлугдиз кIваъ гъубзру шаду машквар гъабхьну.

«Вари бицIидар ужуб тербия туври вердиш апIурача. Дурар папруси ва ичкийи, наркотикари тувру зарарнан гъавриъ а. Аьхиримжи кьюд йисандин арайиъ кьюр бицIир байвализ гъадагъну. Амма дурар кьюридра думу хизанариан гьергну кьяляхъ гъафну. Сабсана хизанди 1-пи ва 3-пи классариз гъягъюрайи кьюр бицIир багарихьди уьрхюз чпизди гъадагъуз гьамусяаьт кагъзар гьязур апIура. Эгер бицIидариз ккундарш, учу дурар хизанарихьна туврадарча. БицIидариз варитIан гьудрубкIрайиб гьиссарин манишин ву. Асас вуди бицIидар, учлан хабар алдагъури, мани гафариз ккилигуру. Дадайин манишин дурариз гъябкъюб дар. Йиз коллективдиз чухсагъул. Дурарикан гьич сарира бицIидариз гиран ктапIудар. Варидарин метлеб саб ву – бицIидариз шлубкьан артухъ манишин тувувал ва дурариз гьюрмат апIуз улупувал.

ИкибаштIан, бицIидарин нивгъарра, дердра рябкъюрачуз. Узу вари йиз бицIидариз бахтлу гележег ккун апIураза. Учухь шубартIан баяр артухъди а, хъа хизанариз баяртIан шубар артухъди гъадагъуз ккунди шулу. Дурар вари йитимар дар. Шлиз-вуш дада а, шлиз – адаш. Амма дурар саки вари ички убхърудар вая дустгъариъ айидар ву. Мисалназ, ич йитимханайиъ айи сар шуран 16 йис тамам гъабхьну. Дугъан дада, инсан йивну дукIну, 7 йисан дустагъдиъ деъну. Думу дишагьлийихьна Къизилюртдиз дустагъдиз шубуб ражари чан риш хъади гъушнийза. Гьаму йисан 23-пи июлиъ дишагьли дустагъдиан деетну. Думу Дагъустандин Огни шагьриан ву, амма гъира чан шур’ин улукьуз дуфнадар. Хъа риш, гьар йигъан, гьар дакьикьайиъ дадайиз ккилигури, улдарихъ дийигъну шулу. Мидланра гъайри, дадайи дугъаз йигъан зенгар апIури, чав гъюруваликан кIура. Узу дишагьлийиз зенг гъапIунза ва, гъюруш гъач, дарш зат зенгра мапIан, гъапунза. Дугъу, чав гъюруваликан гафар туври, бицIирин психикайиз зарар хьуз гъитра. Жвуван уьмриина хил за апIуз ккуниваликан фикир апIурайи бицIидарра а. ИкибаштIан, коллективдин ляхин читинуб ву. Закурихъан жаваб тувуз сарихьанра шулдар. Амма бицIидар тахсиркрар дар. Тахсиркрар дурар гатIахьу абйир-бабар ву», – аьлава гъапIну Вера Рамазановайи.

Сабдин гъавриъ ахъуз шуладарзухьан, бязи дишагьлийири, жилирихъ мягьрум гъахьнушра, чпин уьмур сабансан ккабалгбакан фикиркьан дарапIди, думу чпин веледариз бахш апIуру, тмундари жарадарин йитим бицIидар багъридарси уьрхюз гъадагъуру… Хъа багъри велед гатIахьру дишагьлийин тахсиркарвал марцц вая дугъан гьяракатар дугъридарси гьисаб апIувалин гафарихъди узу гьичра рази дарза. Му ляхин гьякьлу апIбан багьна вая себеб гьичра хьуб мумкин дар.