Ухьу варидари, дюн’яйиъ вари гьунарлу ляхнар апIурайидар жилар ву кIури, гьисаб апIурахьа. ЦIийи ачмиш’валар, аьхю хъуркьувалар, игитвалин ляхнар – саб гафниинди, дюн’яйин артмиш’вал анжагъ жиларикан асиллу ву кIури, хиял шулу.
Вари дюн’яйин дишагьлийирин машкврин лишниккди тарихнаъ аьхю гьунарар улупу сакьюдар дишагьлийирикан ктибтуз ккундучуз.
Чечендин кьюбпи дявдиъ улупу игитвализ лигну, Урусатдин Игит ччвурназ лайикь гъахьи сабпи дишагьли – медсестра Ирина Янинайикан дарпиди гъибтуз шулдар. Думу 1966-пи йисан Къазагъистандиъ бабкан гъахьну. Душваъ медучилище ккудубкIну, 1995-пи йисхъан мина Урусатдин МВД-йин айтIан кьушмариъ гъуллугъ апIури гъахьну.
1999-пи йисан 31-пи августдиъ, мялум вуйи гьядисйирин вахтна, Ирина Янинайи Къарамахийиъ дявдин табшуругъ тамам апIуради гъахьну. Гьаму вахтна ихь кьушмар террористарихъди раст шулу. Дурарин арайиъ женг гъябгъюз хъюгъру, ва гизафдариз гъагъи зийнар шулу. Сержант Янинайи, яракьдиан гъагъи йивбар гъягъюрайи йишвахьна шубуб ражари душну, бронетранспортериъди дявдин гъуллугъчйир хьади дуфну, дурариз лазим вуйи кюмек апIуру. Юкьубпи ражари, лап гъагъи женгар гъягъюрайи вахтна, урусатдин эскрариз кюмек тувуз гъушур, зийнар духьнайидар машиндиъ итну, чпиин алархьурайидариз автоматдианра йивури, кьяляхъ хътакурайи дирбаш медсестрайин бронетранспортериина душмнари гранатометдиан цIа уьлюбхюру. Зийнар духьнайи дявдин гъуллугъчйириз дид’ан удучIвуз кюмек туври, дирбаш шурхьан цIа кабхъну убгурайи машиндиан удучIвуз гъабхьундар.
1999-пи йисан 14-пи октябриъ сержант Ирина Янинайиз Урусатдин Федерацияйин Игит кIуру заан ччвур тувну.
Ватандин Аьхю дявдин йисари Варшавайин геттойиъ ляхин апIури гъахьи, учв Варшавайиан вуйи духтир Ирена Сендлери душв’ан жугьдарин 2500 бицIир адагъну. Жюрбежюр аьмлар апIури, бицIидариз ахуз ккаъру дармнар туври, дурар, ил хътабгъуз шлуси бицIи ишкIариъ итри, лагериъ дезинфекция апIуз сурсатар хру машиндиъди адагъури гъахьну.
Саспи бицIидар дишагьлийи хуларин подвларианмина, шид гъябгъру турбйирианмина, шишлариъди, гъваркъвариъди адагъури гъахьну. Жвуван уьмрилан хил алдабгъну, Ирена Сенд-лери чав азад гъапIу бицIидарин сиягь дюзмиш апIури гъахьну. Хъасин, дяви ккудубкIган, дурар вари дагну, бицIидарин уьмур фициб гъабхьнуш, аьгъю гъапIну. Ирена Сендлериз дюн’яйин халкьарин Марцци дишагьли кIуру ччвур тувну.
Машгьур физик ва химик Мария Склодовская-Кюри кьюб ражари Нобелин премияйиз (радиоактивность ва полонийдинна радийин элементар ачмиш апIбаз лигну) лайикь гъахьи дюн’яйиъ ялгъуз сар дишагьли ву.
Вари дюн’яйин сабпи дявдин вахтари дугъу зийнар духьнайи эскрар рентгендин аппаратариинди ахтармиш апIури гъахьну. Дугъу чаз туву Нобелин кьюбиб премйирра рентгендин аппаратар яратмиш апIуз харж гъапIну. Учвси, дугъан ришра химияйиан Нобелин премияйиз лайикьлу гъахьну.
Пакистандин риш Малаала Юсуфзайи 11 йисан яшнаъ ади, талибари чан багъри гъулаъ апIури гъахьи инсафсуз гьяракатарикан ктибтури, чан блог гъабхури гъахьну.
Хъасин, талибариз дидкан мялум гъабхьиган, автобусдиъди гъягъюрайи вахтна дугъаз гюллйир гъивну, саб гюлле шуран келлейиантина утIубччвну, амма Малаала чIивиди гъузну. Пакистандин правительствойи думу сагъ апIуз Великобританияйиз гъаъну. Малаала Юсуфзай Нобелин ислягьвалин премияйин варитIан жигьил сагьиб ву – премия тувруган, шуран анжагъ 16 йис вуйи.
Дишагьлийириз лап дючIюр-кьнайи ихтиярартIан адру Индияйиъ ярхла 1936-пи йисан Сарла Такралихьан уьлкейин тарихнаъ сабпи ражари вуди самолет хъапIрурин лицензия гъадабгъуз гъабхьну. Амма дугъаз гъагъ гъабхру ва гъулан мяишатдин самолетар хъаузтIан ихтияр тувунда. Вушра Сарайин нумунайи вари Индияйин дишагьлийириз муганаз аьдати жиларин ляхнарси гьисаб апIру йишвариин мумкинвал тувну.
Севастополь ва Одесса шагьрар фашистарихьан азад апIбан женгарин игит, машгьур дишагьли-авчи Людмила Павличенкойи Ватандин Аьхю дявдин йисари 309 фашист йивну гъийихну.
Дугъаз Франк Рузвельтди Америкайин СатIи вуйи Штатариз теклиф гъапIну, ва урус дишагьли Чикагойиъ америкайин халкьдин улихь удучIвну гъулхну.
КIубан дишагьлийирин му сиягь, гьелбетда, хъана давам апIуз шулу. Вари дишагьлийир 8-пи мартдин машкврихъди мубарак апIури, дявдиъ гьунарар улупру себебар неинки дишагьлийириз, вари инсаниятдиз сарун зат кьисмат дархьувал ккун апIурхьа.
