Зубайдат Шябанова
Урусатдин халкьар
Гьюрматлу ватандашар, «Урусатдин халкьар» проект давам апIури, гъи учву ихь уьлкейин кючери уьмур хъапIрайи энцар (энцы) кIуру халкьдин яшайишдихъди таниш апIуз ккундучуз.
Урусатдин кафари терефнан халкьарик энцар Енисей нирин гъирагъа-рихъ жара халкьартIан ухди яшамиш хьуз хъюгъдар ву. Деврин жанлу дигиш’валарихъди энцарин кьадар аьсриан аьсриз кам шули гъабхьну. Амма халкь лап цIибтIан амдрувализ дилигди, дурарихьан чпин чIал, аьдатар уьрхюзси, хусуси алфавит ва бикIувал арайиз хузра гъабхьну. Думу халкь наан ва фици яшамиш шулаш, учу учвуз гьаму макьалайиъ ктибтурча.
Энцарикан уьмуми аьламатар. Гъи энцар кIуру халкьдин вакилар, аьхиримжи переписдин улупбариинди, 222 кастIан амдар. Дурарикан 2I3 кас Красноярский крайин Таймырин ригъ алабхъру терефназди айи Воронцово ва Потапово поселокариъ, хъа 5 кас Вологодский областдиъ ва 4 кас Санкт-Петербург шагьриъ яшамиш шула.
Чпи лап цIибтIан адашра, энцар кьюб субэтнический дестйириз жара шула: кафари (тундрайин) ва кьибла (ярквран). Сарпидари чпиз сомату кIуру, хъа кьюрпидари – пэбай. Дурарин чIалариъра саб кьадар фаркьвалар а. БикIувал дурарин кьанди арайиз гъафиб ву, сабпи букварь 20I9-пи йисан чапдиан адатIнийи. Ерли мектебариъ дурарин чIал киврадар, хъа бязидари думу факультатив къайдайиинди дубгъуз хъюгъра.
Сабпи ражари энцар кIуру халкьдикан мялуматар Михайло Миморскийин 1814-пи йисандин «ЦIийи ва кюгьне уьмуми география» кIуру мектебдин учебникдиан тувра.
«Самоедар (улихьди дурариз гьаци кIури гъахьну), яни энцар Ледовитый гьюлин (гьамус дидиз океан кIура) гъирагъарихъ, Печора нирхъан Енисейихъна саб йишвлан жара йишв’ина кюч шулайи халкь ву. Дурарин асас ляхин гьяйванатар дисуб ва миршар уьрхюб ву. Самоедар уьл убжбиин машгъул дар. Дурариз уьл фу вушра аьгъдар. Дурари хурагназ анжагъ йикк, никк ва нис ишлетмиш апIуру. Йикк ва балугъ аьхю пай дюшюшариъ дурубжди, яна чикиди амиди ипIуру», – дибикIна китабдиъ.
Мялум вуйиганси, 19-пи аьсрин аьхирариз энцарин патриархатдин девриз хас вуйи хизанар гъахьну. Дурарин жилариз швнур-сар хпир хуз ихтияр айи ва гьарсар швушвахъ пул вая миршар тувуйи.
Энцар наънан гъафидар ву? Аьлимари субут апIурайиганси, энцар Таймыриз кьибла районариан, яни Присаяньейиан, Кьибла Сибириан, Кьялан Притомьейиан гъафидар ву. Гьадушваъ дурари миршариз хюрч апIуз хъюгъну. Думу аьтрафариз урсар гъюруган, энцари Енисейин нирихъди хайлин жилар дидиснайи.
17-I9-пи аьсрариъ хайлин дигиш’валар гъахьну. Ригъ алабхъру терефнаан ненцар, кетар, селькупар, хъа кьибла терефнаан эвенкар гъюз хъюгъган, энцарин хилиъ айи жилар кам хьуз, мидланра гъайри, дурарин чпин кьадарра цIиб хьуз хъюбгъю. Гьаци 17-пи аьсрин переписдиинди энцар 890 кас айи, хъа 19-пи аьсрин аьхириъ – 480 кас, 20-пи аьсрин аьхириъ – 330 кас.
Машгъулвал. Ухьу зиихъ гъапиганси, энцар кафари терефнаъ шлу миршраз хюрчаз гъягъюра. Му ляхин дурариз варитIан ккуниб ву. Улихьди дурари хюрчаъ деккучIимир ишлетмиш апIуйи. Гъу думу метлебариз яракь хьади гъягъюра. Гьацира дурар балугъар дисувалиинра машгъул ву.
Энцар нганасан халкьаринубдиз ухшар вуйи конусдин жюрейин гъидкьариинди элебку кумариъ яшамиш шула. Думу кумар рягьятди уч апIуз шлудар ву. Дурар алдагъузра гизаф вахт гъябгъюдар.
Палат. Энцарин палат нганасан халкьдинубдиз ухшар айиб ву. Думу кьюб пайнакан ибарат шула. Зиълан хъабхьруб миршран гъидкьарикан гъибирху, кьамкьарихъна гъюруди, ургам, хъа кьюбпиб – хьа айитIинди айи кьамкьарихъан исина вуйиб. Хьадан вазари, кьюрдун палатдиан хьа уьчIюбгъну, гьадрар алахьури шулу.
Хураг. Энцарин аьдати хураг кьяши ва миркк гъиву балугъ ва миршран йикк, балугъ ва йикк кайи шурпа ву. Гьацира сивин гули, йимишар, бязи укIар-кьалар ишлетмиш апIуру.
Культура. Энцариз тарихи гьядисйирикан кIурайи, къадам заманайин бутсарикан ва дюшкюндрарикан кIурайи нагъларин, гьяйванатарикан вуйи ихтилатарин, шаманарин сюгьюрчиваларикан, яшайишдин, дуланажагъдин дюшюшарикан дургъунагъарин гужли фольклор а. Дурари чпин халкьдиз хас вуйи мукьмарин алатарра арайиз духна. Дишагьлийири миршарин гъидкьин хьайин, хъа жилари миршарин аьхю кIурбариин аппликацйир гьязур апIуру ва накьишар адатIуру.
Хачпарас диндиз илтIикIуз ярквран энцартIан гъабхьундайи. Аьхюнуб пай му халкьар гъира чпин бутдихъ хъугъра. Мисалназ, дурари табиаьтдин гьюдюхювалариз, рюгьяр-эйсйириз икрам апIуру. Табиаьтдиз ва рюгьяриз гъурбан вуди, дурари миршран йикк, пул, шал вая парчайин кьатI чюлиз дубхну дипру.
Шаманвал яркьуди тарабгъна. Шаман чпин халкьарин вари важиблу серенжемариъ иштирак шулу. Мисалназ, саламдиъ. Кечмиш гъахьир цIийи палтаригъ гъитIну, дугъкан миршран гъидкьар илдижну, дурар ктирхуйи. Хъасин думу тундрайиз духну, мярхяриин бицIи чадурра дапIну, гьадушваъ гъитру. Гьадму йишв’ин саб миршра дубккну дипну, чпи гъулаз хътаркуйи.
Кюч хьувал тарихдиз гъубшну. Дестйириинди кюч хьувалин аьдат гьеле 20-пи аьсризкьан давам шули гъабхьну. Гъи му халкьдикан саб йишвлан жара йишв’ина сикин дарди кюч шулайидар кьюб хизантIан амдар. Дурарин кума, ккипру ахин-леэф, алабхьру палат вари миршарин гъидкьарикан дидирхнайидар ву. Дурарин фикриинди, думутIан гъюдли ва мани палат гьелелиг арайиз дуфнадар. Улихьди энцари радио ишлетмиш апIуйи. Гъи саки варидарихь телефонар, компьютерар, дизелиинди лихру генераторар хьа.
Гьюкуматдин терефнаан му халкьдиз хайлин кюмек тувра, гьадму гьисабнаан – аьлава пособйирра. Чвул гъабхьибси, Красноярский крайин гьюкмари вертолетариинди Сибирин кючери халкьарин вахтназ вуйи гъулар агури, думу гъуларин хизанарин бицIидар гьюкуматдин хилиз гъадагъура, хъа хьадукра дурар чпин хизанарихьна кьяляхъ гъахура.
Гъи кафари терефнаъ кючери уьмур хъапIрайи бицIи халкьар швнуб-саб а. Дурарин гьисабнаъ айи энц халкьдин бицIидари гележегдиъ чпин ата-бабйирин кючери аьдатар уьрхюруш, вахтну улупиди.
