Завун аьрш – инсаниятдиз маракьлу, амма гъавриъ ахъуз читин вуйи, ахтармиш дапIну ккудубкIуз удудукьру йишвси гьисаб шула. Завун аьршди гьарсаб девриъ астрономияйиан ахтармишар гъахувалиин машгъул вуйи касар чахьна зигури гъахьну. Гьамусра хядар али заву инсар сюгьриъ итру, хъа кюгьне вахтари сиягьятчйир завун хядариинди рякълан улдудугди гъягъюри гъахьну. Гьаддиз Космонавтикайин йигъ халкьдин арайиъ ккуни машкврарикан сабси гьисаб шула.
Инсан сабпи ражари завун аьршдиз 1961-пи йисан 12-пи апрелиъ гъитIирхнийи. Думу йигъан Советарин Союздин ватанагьли, аьхюну лейтенант Юрий Гагарин завун аьршдиз гъитIибху «Восток» гимийиъди вари дюн’яйилан илдицну. Аьршдиъ дугъан 108 дакьикьатIан гъабхьундаршра, завун аьрш ахтармиш апIбан ляхниъ му аьхю хъуркьувал гъабхьну.
Жилин орбитайиина сабпи ражари инсан гъитIирхувализ бахш вуди, 12-пи апрель вари дюн’яйин авиацияйин ва космонавтикайин йигъси тяйин гъапIну.
Хъа гьадму саб вахтна ихь уьлкейиан аьршдиз инсан тIирхувалин серенжемар гьялакди гьязур гъапIнийи. Фицики, разведка гъабхурайи дестейихьан апрелин вазлиъ Америкайи аьршдиз чпин гими гьапIуз гьязур шулайиваликан мялумат гъафнийи. СССР-ин кIулиъ айидари, фу чара дапIнура, США-йинтIан Советарин гими ухди аьшдиз гьапIуз буйругъ тувру. Аьршдиз тIирхбан рякъ хъуркьувалиинди ккивнийи. Планламиш дапIнайиганси, гими, апрелин 12-пи йигъан 108 дакьикьайин арайиъ дюн’яйилан саб ражари илбицну, сяаьт 11 хьуз 5 дакьикьа ккимиди аьршдиан Жилиина кьяляхъ гъюру.
Юрий Гагариндин кьяляхъ завун аьршдиз Герман Титов гъитIирхнийи. Завун аьршдиъ дугъан саб суткана саб сяаьт гъабхьну. Чан улихь дивнайи месэлйир гьял дапIну, ихь космонавт кьяляхъ хътакуру.
Совет вахтари урусатдин 90 процент жигьиларин ва живанарин хиялар космонавт хьпахъди аьлакьалу вуди гъахьну, гьадму гьисабнаан шубаринра. Ва 1963-пи йисан 16-пи июндиъ «Восток-6» гимийиъди аьршдиз Валентина Терешкова вари дюн’яйин дишагьлийирин арайиъ сарпир вуди завун аьршдиз гъитIирхну. Думуган «Восток-5» гимиъди ихь космонавт Валерий Быковскийра аьршдин орбитайиин алди гъахьну.
Мидланра гъайри, гимйириан сабпи ражари завун аьршдиз удучIвдарра ихь космонавтар вуйи. Космонавт Алексей Леонов чан гимийихьан 5 метр манзилназ гьудучIвну. Ачухъ аьршдиъ думу 12 дакьикьайиъна 9 секунддиъ гъузну. Му вахтнан арайиъ А.Леоновди кIваз тясир апIру гужли стресс гьисс гъапIнийи. Дугъан юкIв кьадартIан кьюб ражаритIан артухъди либхуз (саб дакьикьайиъ 143 ражари кIван гурпар апIувал), нефес хътабгъувал – кьюб ражари артухъди текрар хьуз хъюбгъну, бедендин температура 38 градустIан за гъабхьну, жандилан гъюрайи амкIу скафандр кьамкьарихънакьан абцIнийи, саб суткайин арайиъ космонавт 6 килойин ипни гъахьну.
Вари халкьарин арайиъ сатIиди тIирхувалин серенжемар 1975-пи йисан ккергънийи. Думуган июлин 15-пи йигъан Советарин «Союз-19» ва Америкайин «Аполлон» гимйир сатIиди аьршдиз гъитIирхну.
Гъи, 21-пи аьсриъ, завун аьршдиз тIибхурайи техникайин мумкинвалариин мюгьтал дархьиди гъузуз шулдар: завун аьршдиъ 10 агъзрариинди спутникар тIирхура, жюрбежюр аппаратари, Вазлиин дурсну, гьадушвлан руг гъабхну. Лабораторйириъ дидин ахтармишар гъахура. Марс ва Венера планетйириина автоматламиш дапIнайи зондар гьаъну, завун аьршдин швнуб-саб аппаратди, Ригъдин гъурулушдиан удучIвну, гьадлин ухьуз мялум дару цивилизацйириз ухькан хабрар тувра.
«Восток» гими вари дюн’яйилан анжагъ саб ражаритIан илбицундар, хъа гъийин деврин космосдин станция завун аьршдиъ ади хайлин йисар ву. Думу хайлин вазариинди космонавтар яшамиш шулайи аьршдин гьякьикьи хулаз илтIибкIна. Гъийин девриъ му хулаъ, саб экипаж тмунубдихъди гьюдюхюри, хайлин вазариинди лихура.
2011-пи йисан космосдиз сарпи турист гъитIирхну. Думу америкайин бизнесмен Деннис Тито вуйи. Чав завун аьршдиз гъахуз дугъу 20 миллион доллар тувнийи.
Космосдиз тIирхувал ва завун аьршдин циркил хъуркьувалиинди артмиш апIбак агъзрариинди инсанари ва сатIиди лихурайи дестйири лайикьлу пай кивра. Гьаддиз вари дюн’яйин Космонавтикайин йигъ анжагъ сар Гагариндиз ваъ, хъа вари завун аьршдин цирклиз, астрономариз, ахтармишар гъахру аьлимариз бахш дапIна. Вари гьаму инсанари ухьу йигълан-йигъаз космосдин ухьуз мялум дару аьнтIикьа жиниваларихьна багахь апIура. Космонавтикайин йигъ – ихь дюн’яйин инсаниятдин гъубшу девир, гьамусдин вахт ва гележег саб апIурайи уьмуми машквар ву.
