Гъи ухьу санкцйири кьялаъ тIаънайи вахтна жвуван жилариин убзбан-ккадабцIбан, йимиш-мейва уч апIбан месэла учIруди дийибгъна. Саб терефнаан, ихь мублагъ жилариин жвуваз лазим вуйиб вари киври, бегьер гъадабгъуз фти манигъ’вал апIурахъа кIури, хиял шулу. Тму терефнаан, цIийиб ккебгъбан читинвалар, къанунар, йишвариин улихь хьайидари зегьметкешдин хил бисурайивал-дибрисрайивал, дакьатар айивал-адрувал ва агъзурна саб жара месэлйир фик-риз гъюру. Аммаки, абйирин мисалиъ кIурайиси, гъубзури ккадабцIиди, гъапIури ипIиди.

 

 

Гъийин сюгьбат Дербент райондин аграрный ва промышленностдин комплексдин управлениейин начальник Юсиф Герейхановдихъди (шиклиъ) гъабхурахьа.

– Юсиф Муслимович, Дербент райондин жилариин фу битмиш апIура?

– РД-йин Правительст-войин къарарназ асас вуди, Дербент райондин йишвар тIумутI бимиш апIру терруар вуди улупна. Терруар гъапиган, тIумтIин бегьер гъадабгъуз варитIан ужудар ругар ва гьавйир айи йишв кIурайи гаф ву. Сач райондин жилариин 86 агъзур тонна тIумутI уч дапIна: 24 тонна итIру сор-тар, 62 – чяхрарна коньякар гьясил апIрудар. Му кьадар вари республикайиъ уч гъапIу тIумтIарин аьхюну пай шула. ИтIру сортар, Дербент райондилан ккебгъну, Урализкьан масу тувуз хътаурача. Йисан 12 ярмаркайиъ иштирак шулача ва ич сурсатарин кьимат- ра за дапIнадарча.
Санкцйирихъди аьлакьалу вуди, мейвйир ва итIру укIар артухъди кивбан месэлара улихь дийибгънайич. Дербент райондин глава Мавсум Рягьимовдин къарарниинди, гьамусдиз ишлетмишнаъ адру жилариин борщрак кахьру мейвйир: келем, кьутI, картуф, чугъундур, укIар ва гь. ж. кивбанди вуча. Бахчайин мейвйир 350 тонна уч апIуз пландик кайич.
ЦIийиди багълар-бахчйир итну, душварилан сач 2 агъзур тонна йимиш-мейва уч дапIнача. Цци думу натижа 3 агъзур тоннайихьна за апIуз ккача.

– Му ляхнариъ иштирак шулайи жигьиларин кьадар фициб ву?

– Гьамусяаьт жигьилариз кьимат ади рякъюрайидар, гьяйифки, тек спортзал ва компьютер ву. Сач тIумтIар ккудутIурайи вахтна мархьар яваш даршули айи, ва ляхин апIрудар агури гъахьунза. Саб килограмм тIумутар уч апIуз 3 манат туврайча. Ляхнин гъулайваликан улхуруш, тIумтIин тегьенгарин ягълишин инсан ис алдрахъди тIумтIар ккудутIруганси дебккнайиб ву. Уч гъапIуб абхьру транспортра тIумтIар ккудутIурайидарин кьяляхъди либцура. Гьацдар шартIариъ ляхниз гъафидарин 80% пенсияйин яшнаъ айидарна бицIидар хъайи дишагьлийир вуйи. Вахт айи ва сагъу жигьилар дарфиди гъузра. Дуфну, кьаби дишагьлийи, йигъан 2 агъзур манат гъадабгъури, вазлиъ 60 агъзур манат гъазанмиш гъапIну.
Гьяйифки, къанундиинди пенсионерар ляхниз гъадагъбан саб читинвал а: дурарин пенсияйихъна вуйи компенсацияйин 4% хътабтIуру. Гьаддиз пенсионерариз чиб ляхниъ документариинди гьисабназ гъадагъну ккундар. Хъа учу гъазанмиш гъапIубдикан гьацира 22% налог туврача. Гьаддиинди пенсионерарин пул хътадабтIруганси апIуз, гизаф идарйириз илтIикIунча, амма аьгьвалат айиси ими.
Механизаторар, трактористар, гьарарин цирклар ктатIрудар агбан месэлара гизаф читинди дийибгънайич. Дурарин маважибра вазлиъ кьялан гьисабнаан 40-50 агъзур манат ву. Ляхин гизаф айи фаслин вахтна 50-60 агъзурра гъадабгъуру. Гьацдар пишекар трактористар айички, дурари сад йигъан 5 агъзур манат гъазанмиш апIура. Амма жигьилар му ляхнариз гъюрардар.

Гьарарин цирклар ктатIрудар затра гьуркIрадарчуз. Айи пишекрарин яш 60 йистIан артухъ ву. Цирклар ктатIру вахт октябрин вазлилан ккебгъну мартдиз гъяйиз, яна 6 вазлиъ, давам шулу. Аьгъдрудариз ляхинра учу улупурача. Краснодарский, Ставропольский краяриътIан артухъдира маважиб туврача. Амма ихьдариз мушваъ ляхин апIубтIан вазариинди жара йишвариз гъягъюб кьабулди шулу.

– Совет вахтна урхбан йис студентар тIумтIар уч апIуз гъягъбалан ккебгъуйи. Гьамусра гьаци студентар жалб апIури гъахьиш, белки, дурарикан сасдариз му ляхин кьабул шуйхьиб ва давам апIуйхьиб. Гьаз студентар жалб апIурадарчва?

– Гьамусдин къанунариинди урхурайидарин зегьмет ишлетмиш апIуз ихтияр адар. Сач урхбан бязи идарйириз илтIикIну, саб ражну студентар жалб апIуз ихтияр тувнийчуз. Аммаки жигьиларин ляхниз лигурайидар разиди дайи: студентари ляхнин вахт телефонариъ деъну гьапIри гъахьну.

– Дербент райондиъ битмиш апIурайи мейвйир-укIарик химия кайивалин вая ктрувалин гьякьнаан гьерхуз ккундийзуз.

– Дербент райондиъ ачмиш жилиин (парникариъ дарди) кIулди йисан келем киври, бегьер уч апIурача. КIархьаки, Урусатдиъ мици ачмиш ругдик кьюрднура мейва кивру йишв сарун адар. Кьюрдну гьяшаратар-мялхъвяр шулдар ва пестицидар хъахьуз лазимвалра адар. Гьамус удобренйирра багьа духьна, гьаддиз химия капIузра гъулайди дар.

– Эгер Хив ва Табасаран районар гьисабназ гъадагъиш, му районарин йи-швариин фу битмиш апIуз шулу? Хуларихъ бистнар хъайидариз гъийин санкцйирин заманайиъ фицдар тек-лифар апIурава?

– Хив, Къурагь, Ахцигь районарихъ мал-къара динж апIру 500 гектарин жил хъа. Амма кIул кIару мал рябкъюри имдар. Аьхю пай жилар гатIахьна ва чIуру укIари дидисна. Табасаран райондиъ нюрхю ужуб бегьер хуру. Душваъ багъларихъ лихуз ужудар шартIар а, мал-къара уьбхюз мублагъ чIур хъа.
Айи жилин саб тикира азадди гъибтну ккундар, вари дубзну ккунду.
Гъирагъдилан хурайи сурсатариз рякъяр хъяркьган, зурба гьюкуматдин игьтияжар гьуркIну ккунду. Ихь аьтрафариин 90-пи йисари гъадагъну дирчнайи зурба жилар ал. Гьадму жилариин багъларкьана кивну ккунду.
Гьамусяаьт цIийи багълар итбаз, бахчйир йитIбаз гьюкуматдин терефнаан дотацйирин, субсидйирин ужуб кюмек тувра. Харж гъапIубдин гьич дарш 50% гьаци илибкура.

– Юсиф Муслимович, вахт адрувализ дилигди, интервью тувбаз увуз аьхю чухсагъул! Сюгьбатнан аьхириъ аьлава вуди фу пуз ккундийвуз?

– Гъулариъ жилиин ляхин апIурайидарин хъуркьуваларикан артухъси бикIай! Совет девриъ аьдати нежбриз аьхю гьюрмат айи. Хюнйир ккудурзрударикан, трактористарикан кинйир, мяълийир ктагъуйи. Вер-ховный Советдиъ чарасуз вуди аьдати халкьдиан вакил ади шуйи. Хъа гьамус советариъ уч духьнайидарин аьхюну пай бизнесменар, спортсменар ва мяълийир апIрудар ву. Ухьу улихь гъягъбан бадали, жилиин лихурайидарихьна гьюрмат за апIуб лазим ву. Халкь ризкьнахъди тямин апIурайидар гьадрар ву.