Уьмран Батирайдин 205 йисаз
Урусатдин халкьарин литературайиан вузариз вуйи китабарикан сабдиъ (Урусатдин халкьарин литература. – М.: Дрофа: Вече, 2002.) дагъустан литература Уьмран Батирайдин шиърариинди тувна. Батирайдин уьмарат ирс вари дюн’яйин литературайин учебникариъ ивузра лайикь ву. Аьдати нежбер ва аьдатнан дару шаир вуди гъахьи дугъу чан эсерариъ ихь дагълу уьлке, тум убзуз дурци ругдиъ ипрайи хулин деринвалилан гъадабгъну –дагъларин кIакIариин тIирхурайи люкьярин уларин зирек’валиина гъяйиз, художникдиси шиклариъ тIапIна. Дугъан поэзияйин шиклар жан алидар ва сюгьюрлудар ву, ва дурариъ дюзвали нягьякь’валихъди гъабхурайи ккудудубкIру женг, жилиин гьич саб вахтнара йирси даршлу инсанвалин лишнар ва гьяракатар, гьарсар касдин уьмриъ алахьру гьиссар атIагна. Батирайдин поэзия ихь халкьдин марцци рюгь убзнайи гьаргандиз гъубзру ядигар гъабхьну.
Уьмран Батирай бабкан гъахьи ва уьмриан гъушу йисар дугъкан дибикIнайидари жюрбежюр саягъ улупна. Дагъустан литература ахтармиш апIурайи аьлимарин аьхиримжи вахтарин бикIбариинди, думу Урахи кIуру дарги гъулаъ (гьамусдин Сергокъала район) касиб хизандиъ 1817-пи йисан бабкан гъахьну. Живан яшариъ ади Батирайди чав ктагъу мяълийир чюнгрихъди пуз хъюгъну. Дугъан шиърар халкьдиз гьадмукьан кьабул гъахьнуки, дурар, варж йислан уч дапIну китабарик дикIайиз, мелзналан мелзниина гъягъюри, кIваинди гъузну. Думу деврилан ккебгъну, жвюгъ терефнаъ Батирайдин шиир кIваъланди аьгъдрур гъахьундар. Гьадму саб вахтна саспи дагълуйири дугъу мяълийир ктагъури ва кIури хьувал жилижвуваз хас дару ляхинсира гьисаб апIури гъахьну. Дици кIурудариз, я чаз Батирайдиз думуган учв варитIан гужли шаирарикан сар вуйиб бажагьат аьгъяди гъабхьуншул. Гьелбетда, гьамус даргйирин литературайиъ Батирайдин ирсназ сарин эсераризра тутруврубсиб кьимат тувра. Батирайдин мяълийир халкьдиндарси мелзниин ал. Шаириз даргйирин поэзияйин аба кIури шулу.
Касиб дуланмиш’вал себеб вуди, лихуз гъягъюри, Батирай гизаф йишварилан илдицну. Думу Астрахандиъ, Дербентдиъ, Баккуйиъ ва жара шагьрариъ лихури гъахьну ва дагълу гъулариъра гизаф гъилицну. Шаир Табасарандиъ гъахьиваликанра мялуматар а. Гьар фици вушра, Батирайдиз инсанарин уьмур гизаф гъябкъну ва дугъан эсерарин аьхюбсиб пайнаъ дагълуйирин дуланажагъ шикиллуди улупна.
Чан дугъривалиинди ва гьарган варидариз кюмекназ гъюз чалишмиш хьувалиинди шаири халкьдин арайиъ аьхю гьюрмат гъазанмиш гъапIну. Хъа зегьметкеш халкьдиз уж’вал бадали женгнаъ айи дугъан яратмишарин мяна хилиъ гьюкум айидариз кьабулди гъабхьундар. Батирайди мяъли гъапIган, дугъан саб йиц журум апIури гъахьну. Аммаки дугъан мяълийириин аьшкьлу вуйи инсанар, чпи киву пулихъ йиц гъадабгъну, ашукьрихъ хъпехъуз уч шули гъахьну. Батирайдин баярихъди гафар гъапIдарин бикIбариинди, шаирин 7 йиц журум гъапIну.
КIулин чIарартIан артухъ
Йицар айиш, шуйи хуб.
Урахийиъ журумди
Гьар йигъан тувуз шубуб.
– зарафатниинди кIура чан мяълийиъ Батирайди.
Хилиъ гьюкум ва кьувват айидари фукьан къадагъйир апIурашра, Батирайдин мяълийирихъ хъпехъуз гъюрударин кьадар цIиб шули гъабхьундар. Му мяракйириз са-сабган жиниди дишагьлийирра гъюрайивал аьдатарилан улдучIвубси гьисаб апIури, Урахийин аьхюдар хъанара гьюрсламиш шули гъахьну. Амма Батирайдин кьисмат аьхюдарин хъюлаз либгури адайи. Къаппи гъул’ан чан мяълийирихъ хъпехъуз гъафи Аминат кIуру шур’ин ашкьвин юкIв улубкьуру, ва дугъу шураз гьич сарра гьиссузди гъидритрусдар мяълийир бахш апIуз хъюгъру. Аминатдизра учв ашукь вуйирин мяълийир эзберди аьгъяйи, ва думу дугъан аьхю мюгьюббатдинра гъавриъ айи. Шуран яшар бегьем гъахьиган, Батирайдиз думу ча пуз гъягъюру. Хъа девлетлу абйир-бабар чпин риш касиб «даллайчийиз» тувуз рази шулдар. Амма ашукь му аьгьвалатну шурхъан хътатIудар, дугъан, шуран хуларилан илдицури, риш рякъюз мумкинвал абгури, саб кьадар вахтар гъя-гъюру. Аьхирки булагъдиккна гъягъюз удучIву риш ашкьви гьитIикIуру ва жара гъулаъ чан хъугъ’вал алидарихь жин апIуру. Аммаки Батирайдихъди «дявдиз удучIву» абйир-бабар дугъу чпин шурахъди нюкягь апIбиин рази хьайиз, йис гъябгъюру.
Гизафдариз Батирайди дишагьлийиз гьюрмат апIурайивал, дугъахьна вуйи ккунивалин янашмиш’вал кабулди шулдар. Риш гъахьиган пашман шлу дагълуйир дугъан рафтарин гъавриъ шули гъахьундар. Мисалназ, чаз хтул риш гъахьиган, аьхю разивалиинди думу хилариина гъадагъну, Батирайди гьамциб мяъли гъапну кIури шулу:
Му унтI гъябкъюрин кIваан
АпIур шадвалиан варкI.
Му улариз гъилигур –
Гьиссариан шулу лакI.
Батирайдин азад хасият ва агъавал апIурайириз аькси вуйи мяълийир багьна духьну, думу багъри гъуллан алдаъну. Замана ва дюн’я чан девлетлу яратмишариъ ивуз удукьу шаир 86 йисан яшнаъ ади учв алдаънайи Ая-махи кIуру саб-кьюб хал айи гъулаъ 1902-пи йисан дарвалиъ кечмиш гъахьну.
Батирайдин яратмишар, чпин мянайиз дилигну, шубуб аьхю темайиз пай шула – игитрикан, мюгьюббатдикан ва уьмрикан вуйидариз. Дагълуйирин кьягьялваликан, дугъриваликан ва дустваликан вуйи му эсерар, шаирин багъри миллет вуйи даргйиризси, Дагъустандин миди вуйи вари миллетаризра сабси багьади ву. Дугъан шиърар гьам урус чIалназси, гьам дагълу чIаларизра гизаф илтIикIна.
Инкьилабдин кьяляхъ Батирайдин мяълийир уч гъапIну ва гъидикIну, ва 1928-пи йисан Мягьячгъалайиъ дугъан эсерарин гъварч чапдиан адабгъну. 1935-1939-пи йисари Батирайдин шиърар машгьур писатель ва таржумачи Эффенди Капиевди урус чIалназ илтIикIну. Дурарин саб пай Москвайиъ «Дагълуйирин мяълийир» (М., ГИХЛ, 1939) кIуру китабдик каъну. 1947-пи йисан Илмарин академияйин Дагъустандин илмаринна ахтармишарин базайиъ Мягьячгъалайиъ Э. Капиевди илтIикIу шиърарин кIул’инди вуйи китабра чапдиан удубчIвну. Дидхъан шаирин эсерар гизаф таржумачйири урус чIалназ илтIикIна. Хъа лакарин шаир ва аьлим Мягьямед-Загьид Аминовдин таржумайиъ Батирайдин хатI варитIан табии саягъ дюбхна кIури, хиял вуйиз. Узу Батирайдин шиърар ихь чIалназ илтIикIруган, дурарин асас бина М.-З. Аминовдин таржумайилан бисури шулза.
Уьмран БАТИРАЙ
ИГИТРИКАН
***
Игитрин аку хулаъ
Уьмур вуйиси сумчир,
Шид арай’ан дурубшри,
Албагна жилирна хпир.
Хъа угърашлин кумайиъ
Дяви гьич ккудубкIруб дар:
Хпир душманси дидисну,
Бягьснаъ а йигъан кафтар!
***
Гьаргандиз гъузри игит!
Хъа аьхир гъафиш дугъан,
Чан гьяйванра йибкIри гъит
Учв игит гъакIи йигъан!
Элдреуз дид’ин угъраш,
Усал касдиз гюн дархьуз –
Пулихъ гьяйван гъадабгъу
Учвра игит вуза пуз.
***
Яллагь дирбаш абайихъ
Усал бай хъидриршри зат –
Абайин душман ккагъуз,
Дубхьну ккун балихъ кьувват.
Яллагь усал абайихъ
Гьич хъидриршри дирбаш бай –
Бай мажбур шул абайин
Биябурвал апIуз пай.
***
Пирпйир алдру дев гужли
ХъапIрува, бисну гардан,
Гъирмажин ерин хилиъ
БитI бисурува кIулхъан.
Яв гьяйван жабгъру вахтна,
Даргъуру гъадми дагълар.
Уву гъиву гъирмажи
Уркуру завуъ дифар.
***
ТIурфникк ккахъурси, гукIни
Шул увуз гьахъу угъраш.
Валлагь, куруб ву дюн’я,
Яв гьунар рябкъюрадарш.
Яв абайихъ хъершунву
Бабкан шлур вуди дирбаш,
Ягь адру усал касар,
ГучIури, шлубси яваш.
УЬМРИКАН
***
Му дюн’яйиз лиг уву,
Фу багьа дубхьнаш дидиз:
Гьяйван хъа ичIи тIунахъ –
Гъатху мух ккабхьра даждиз.
Байгъуш дубсри му йигъ’ин –
Ккахънадарин балайикк:
Ппази йибкIура хил’ин,
Хъютариз ккипри а йикк.
***
Ярквран ругъул жанавар,
Уву бахтавар вува:
Лазим дарвуз шаламар,
Я юкIв улубкьуб дарва.
Хъа тIибхурай чалагъан
Ву увутIан бахтавар:
Гъабгундар диди валжагъ,
Я гьиссари гъубгундар.
***
Эй чIурдиъ ай жанавар,
Вафалу дуст йибхь узуз,
Узу яв рихариъди
Футнийирхьан гьитIикIуз.
Эй тIибхурай чалагъан,
Йиз дуст йибхь вахтназ сацIиб.
Гъуларилан илдицуз,
Аьгъю даршлубси гъафиб.
МЮГЬЮББАТНАКАН
***
Йиз юкIв алибкьан ув’ин,
Яв юкIв алийиш уз’ин –
ВаритIан цIюхъюм йигъан
Миркк йивидийи нир’ин.
Гъахьнийишки увуз ккун,
Узуз уву ккунибкьан –
Дакьракьин вахтна кьюрдун
УкI ктубчIвидий миркклиин.
***
Узу ичв хал ипруза,
ТIурфни ипруси экин;
Я яв уьмриъ архьруза,
Кьушмарси гушккнаъ Нарин.
Я Сибириз гъяруза,
Гьяштархандиз гимиси;
Ясан накьвдиъ учIвруза,
Килисайиъ эскерси.
Фу дапIнура гъуздарза
Дархьиди му яв эйси.
***
Кьалайчи жви рукьушин
Яраби ишри учв кур!
Яв гвар гъябкъю баярин
Гьадабгъура улин нур.
Жвюгъ устад дишагьлийир
Яраби ишри чулакъ:
Ялав ал яв шалиин –
Ургури, апIури гьакъ.
***
УдубчIвруси гьюл’ан ригъ,
УдучIвган уву хул’ан,
Гьюл’ин али чIеэрси,
Гьилибкъури шулиз жан.
Дагъларгъян либгруси ваз,
Гъилигган уву унчIв’ан,
ЧIеэригъ ничхриланси,
Алжабгъуру мяхъ узлан.
***
Эй аьжуз, шлиз духьну ккун,
Шли йивидий увуз иб,
Эгер адайиш узу –
Вуйир увутIан касиб?
Эй бахтсуз, фуж хьидийхъа
Пай апIрур яв кIваъ айиб,
Эгер адайиш узу –
УвутIан бахтсуз вуйир?
Табасаран чIалназ илтIикIур
Э. Аьшурбегова ву
