Дагъустан Республикайиъ туризм артмиш апIбаз региондин улихь-кIулихь хьайидариси, фередалин дережайиъдира аьхю фикир тувра. Му циркил яваш-явашди республикайин экономикайин асас цирклариканра саб шула. 2021-пи йисхъанмина республикайиз гъюрайи туристарин кьадар миллионтIан зиина удубчIвна. Гъи Дагъустан, туристар кьабул апIбиинди,Урусатдин регионарикан 2-пи йишв’ин ал.

Дагъустандиъ туризм артмиш апIбакан, му цирклиъ гьял дапIну ккуни месэлйирикан суалар хьади, хайлин йисари экскурсйир гъахрурди лихурайи ихь ватанагьли Зульфия Багъдаевайихъди (шиклиъ) гюрюшмиш гъахьунза.

 

 

– Зульфия Буньяминовна, уву му цирклизди фила ва фици алдахъур вува?

– Туризмдин цирклиъ ляхин апIуз ккайир дайза. Узу тарихчи вуйивализ лигну, Дагъустандикан, ихь халкьарикан гизаф агъювалар азуз. Гьаддиз, республиайиъ туризм артмиш хьуз хъюгъю вахтари ич хулан кюлфетари узуз, гъарах, туризмдин цирклиъ ляхин апIуз шулвухьан кIури, мажбур гъапIнийи. Гьадмуган туристарихъди ляхин апIурайи саб аьхю компанияйиз ляхниъ учIвбан аьрза тувнийза. Дишлади кьабулра гъапIнийи. Магьа гьадушваъ кIакIначи экскурсоводди ляхин апIури 5 йис вуйиз.

– Хьуд йисандин арайиъ ляхин апIури, увуз вари камиваларра, хъуркьуваларра рякъюри авуз. Туриствалин цирклиъ фицдар читинвалар алахьура?

– Дагъустан учв гизаф уччвуб регион ву. Табиаьтдихъди, тарихи ва архитектурайин ядиграрихъди фукьан вушра девлетлуб. Дагъустандиз дуфнайи туристар, чпиз шиклариан, видеойиан гъяркъю йишварихьна хъади гъушган, душвариъ лазим вуйи шартIар адрували гизаф мюгьтал апIура. Пуз шулу, гьелелиг, Дагъустан туризм яркьуди артмиш апIувалихьна гьязурди адар.
Дагъустандин кафари ва ригъ алабхъру терефариъ туризм ужуди артмиш шула. Хъа кьибла терефнан районар лап кьяляхъ хъа, чпи тарихдин, культурайин, аьдатарин хусусивал ва девлет жигьатнаан кафари районартIан усалди даршра. Учу туристариз гьаддиканра ктибтурача, хъа ктибтну кIури, вари улупуз шуладар, фицики кьибла районариз ужудар рякъяр адар. Рякъяринра месэлара гьял дапIнайиб, ва имбу шартIарра саб тягьяр яратмиш дапIнайиб гьамусяаьт саб ихь Табасаран район ву. Саб гафниинди, гъи кьибла терефнаъ туристар кьабул апIуз гьязурди айидар Дербент шагьур ва Табасаран районтIан дар.Гьаци Кьибла Дагъустандин имбуну муниципалитетарра гьязур гъахьнийиш, гьаму терефназдира учхьан туристар хъади гъягъюз шулийи. Гьяйифки, лазим вуйи кьадарнаъди хялар кьабул апIру хулар, ипIруб гьивру йишвар гьязурди адар. Думу месэлара чарасуз гьял дапIну ккунду.

– Хъа фицдар уьлчмйир кьабул дапIну ккунду, му месэл-йир арайиан адагъбан бадали?

– Йиз фикриинди, кьибла тереф артмиш апIбан бадали, дидкан яркьуди аьгъю хьпан машгьур блогерариз дих дапIну ккунду. Хъа инфраструктурайин гьякьнаан кIуруш, ухьуз гьюкуматдин проектар ахьуз – районарин, шагьрарин кIулиъ айидар дурариъ иштирак духьну ккунду. ИпIруб гьивру йишварикан улхуруш, думу терефнаан райондин вая шагьрин агьалйир чпи чалишмиш хьуб лазим ву. Магьа республикайин кафари терефнаъ ачмиш дапIнайи уьл ипIру йишварикан садар лап уччвуди кабалгна, хъа тмундар эйсйири, гьаци, уларихьан гьадаъну гъитна.

– Гъюрайи туристарин Дагъустандикан вуйи фикрар фицдар ву?

– Саб гъапиб, туриствалин цирклиъ ужудар аьгъювалар айи пишекрари ляхин апIури ккунду. Гьаддикан вари асиллу ву. Ужуб транспорт адарди, Дагъустандикан ужудар аьгъювалар айи гидар, экскурсоводар адарди ва ихь халкьра гъюрайидарин гъавриъ адарди хьували арайиз хурайи фикрар ужудар дар.
Кьюб кIуруб, ухьухьна туристар чпи фици вердиш духьнаш, гьациб жюрейиинди гъюрайидар ву. Дурар ихь культурайихъди, аьдатарихъди таниш дар. Дурар уччвуди гъавриъ тIаъну ккунду. Кючейиъ алахъу туристдиз хъжагъури, алжагъури, тюнбюгь тувувал гьич саринра дюзиб дар. Гьаддиз, ухьу ухьканра, дурарихьна жвувахьна дуфнайи хяларихьнаси янашмиш хьувал тIалаб дапIну ккунду. Чпиз уччвуди гъапиган, дурари, гьич чIалра дарпиди, гъапиб апIуру, дурари чпира ихь культурайихьна гьюрмат улупура. Хьуд йисандин арайиъ гьаму цирклиъ ляхин апIури, тялукь саягъниинди палтар алахьбан гьякьнаан узуз «ваъ» гъапи турист гьелелиг гъахьундариз.

– Яв фикриинди, гьаз гъи туристари Дагъустан ктабгъура?

– Му суалназ тарихчийиси жаваб тувдиза. Жараб дарш, Дагъустандин тарих чIяаьн ву. Саб тарих ваъ, ихь культура, архитектура, аьдатар, анжагъ ужуб терефтIан улупури адру ихь мусурман дин. Гьамусяаьт Дагъустандиз гъюз даккнидар адар. Урусатдин лап девлетлу касарра Дагъустандиз гъюз хъюгъна. Ав, думукьан гъягъру йишварра имдар. Вушра, саб ражари гъафидари, хътакруган, хъанара гъюрча кIура. Республикайиз лап уччвудар йишвар гизаф а, хъа варитIан туристариз ккунидар – Сулакдин дараскьал гъяр ва Дербент шагьур ву. Дербент шагьур мисал вуди гъадабгъурхьа. Думу ачухъ заварин кIанакк ккайи музей ва уткан вилаят ву. Дуфнайи туристариз гьамцдар йишвар гъяркъиган, сарун хъанара гьамциб тарих хъайи, уччвудар йишвар аш, гьерхри шулу.

Дагъустандиз гъафи туристар хъади Хунзах, Шамил, Гуниб районариз гъягъюри шулча. Кьибла Дагъустандиъра, узу цIиб зиихъ къайд гъапIганси, гюзел районар гизаф а: Рутул, Агъул, Ахцигь, Хив, амма гьяйифки, мушвариъ туризм артмиш дубхьнадар. ВаритIан читинуб – рякъяр адрувал ву. Гъафи туристариз, сяътариинди ужудар дару рякъяриъди автобусариъди гъягъюз ккундар.

– Гьадму районариъ туризм артмиш апIбан бадали, муниципалитетарин главйирихъди ляхин гъабхурачва?

– Ав, цци Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбановдин жягьтлувалиинди, республикайин вари туриствалин компанйирин вакилариз дих дапIну, райондин аьтрафариин дурариз аьхю мялуматар тувбан тур тешкил гъапIну. Гьадму турин дахилнаъди дуфнайидар, райондиъ айи туриствалин объектарихъди, дахъру ва ипIруб гьивру йишварихъди таниш гъапIну. Гьациб тур Хив райондиъра гъабхуз ккайча, хъа, гьяйифки, Украинайиъ гъябгъюрайи хусуси метлеб айи операцияйиъ гъийиху ихь баяр хуз хъюгъиган, ният дигиш гъабхьнийич.
Узу ихь районариъ туризм артмиш апIуз гизаф чалишмиш шулаза, гьаз гъапиш туризмдин цирклихъди сабси душвариъ рякъярра, экономикара за хьибдийи, районарин чиб-чпихъди вуйи аьлакьйирра сигъ хьидийи.

– Зульфия Буньяминовна, улихьнаси Владивосток шагьриъ, Восточный экономический форумдин дахилнаъди кIулиъ гъубшу Госсоветдин заседаниейиъ, Урусатдин Президент Владимир Путинди Дагъустандиъ, Каспий гьюлин гъирагъдихъ Гъяякент райондиъ «Гъяякент» туриствалин комплекс дивбакан гъапну. Гьаму месэлайин гьякьнаан увхьан фу пуз шулу?

– Думу месэла за гъапIган, узу гизаф рази гъахьунза. Совет вахтарира Дагъустан туристар гъюрайи регион вуйи. Каспий гъюлин гъирагъдихъ йишвра марццибси гьисаб апIура. Гьамусяаьт ухьуз рябгъюрайиганси, думу терефназди рякъярра апIура, инфраструктурара дигиш шула. Асас вуди республикайин шагьрариъ, гьюлин гъирагъдихъди гьамусяаьт ужудар гостиницйирра дивуз хъюгъна. Янаки Дагъустандин агьалйир туризмдин хайирлувалин гъавриъ ахъуз хъюгъра. Хъа думу комплекс яратмиш апIбиинди ухьухьна кьюрд-хьад дарпиди туристар гъюз хъюгъиди. Гьацира душваъ бицIидариз вуйи, «Артек», «Орленок» лагерариз ухшар айи центрарра дивуз планламиш дапIна. Пуз ккундузуз, комплекс дивбиинди, хайлин лихру йишварра ачмиш апIиди. Ихь жигьилар ляхин абгури республикайиан жара йишвариз гъягъидар.

– Зульфия Буньяминовна, маракьлу сюгьбатназ чухсагъул. АпIурайи ляхниъ артухъ хъуркьувалар ишривуз.