Табасаран чIал айи гьялнакан, мектебариъ бабан чIал ва литература киврайи мялимар гъийин деврин тIалабариз жаваб тувру китабарихъди, методикайин пособйирихъди тямин дарапIрайиваликан, урхбан пландиъ бабан чIал аьгъю апIбаз жара дапIнайи сяътар йислан-йисаз кам апIурайиваликан ва бабан чIаларихъди аьлакьалу вуйи жара месэлйирикан учу газатдин машариъ гизаф бикIурача. Му месэлйириз бахш вуди республикайиъ, районариъ хайлин серенжемар, мяракйир, конференцйир гъахура, амма гъянаъ уьзур арабгънайи аьзарлуйинси, бабан чIаларин гьял Дагъустандиъ йислан-йисаз пис шула.

 

28-пи сентябриъ Табасаран райондин Хючнаарин 1-пи лицейиъ бабан чIалнан месэлйириз бахш дапIнайи нубатнан серенжем – «Бабан чIал уьбхюри, милли хусусивал уьбхюрхьа» ччвур тувнайи республикайин форум кIули гъубшнийи. Думу Дагъустандин Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи педагогикайиин НИИ-йи Табасаран райондин администрацияйихъди сатIиди тешкил гъапIуб вуйи
Жвуван халкьдин уьмриз, гележегдиз аьхю эгьемиятлувал айи му серенжемдиз Табасаран райондин вари мектебариан бабан чIалар (табасаран, азербайжан, агъул) ва литературйир кивру мялимар, райондин кIулиъ айидар, Дагъустандин Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи педагогикайин НИИ-йин, жара вузарин ва ссузарин вакилар, шаирар, Табасаран театрин ва табасаран чIалниинди чапдиан удучIвурайи газатарин ва журналарин вакилар уч гъахьнийи.

Форумдин асас метлеб – багъри чIал ва культура уьрхювал ва артмиш апIувал – субут апIури, мярака мектебариъ урхурайи баяр-шубари халачичйирин ялхъван улупбиинди, бабан чIалниинди мяълийир апIбиинди ва бицIидарин багъариъ тербия гъадабгъурайи шик бицIидари шиърар урхбиинди ккебгънийи.

Сабпи гаф, аьдат вуйиси, кьабул апIурайи йишван эйсийиз тувнийи. Мягьямед Къурбановди, уч духьнайидар саламдиинди къаршуламиш дапIну, райондиъ бабан чIал уьбхбан бадали кьабул апIурайи уьлчмйирикан ктибтнийи. Гьаци, дугъу, цци мектебдиз улихьна вуйи тешкилатариъ, гьарган телевизориз лигури, телефонариъ учIври, урус чIалнан тясирнакк ккайи бицIидариз бабан чIал гьадрархбан бадали, гьяфтайиъ саб ражарикьан табасаран чIалнан дарсар кивбан гьякьнаан чав адабгъу къарарнакан гъапнийи.

– Учвкан тIалаб вуйиз, форум аьдат дубхьнайиганси, ярхи докладар дурхну, ккудудубкIуб, хъа гьамушваз дуфнайи мялимариз гаф тувуб, дурарин дердар-метлебарихъ хъпехъуб, дурарин гафар ерхьуб ва натижайиъ кьабул апIру резолюцияйиъ дурар атIагуб… Хъа эгер форум ккудубкIбан кьяляхъ Дагъустандин Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи педагогикайин НИИ-йи тялукь вуйи «рякъюн карта» ясана методикайин жюрбежюр теклифар кьабул гъапIиш, дурар райондин мектебарин бинайиинди уьмриз кечирмиш апIуз гьязур вуча, – гъапнийи райондин кIулиъ айири.

Хъасин дугъу форум кIули гъабхувал Дагъустандин Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи педагогикайин НИИ-йин директор Альбина Аруховайикан ккун гъапIнийи.

Альбина Аруховайи чан удучIвну улхбаъ республикайин мектебариъ бабан чIалар кивбаъ арайиз дуфнайи читинваларикан ктибтнийи, дурарин себебарра ачмиш гъапIнийи. Дугъан гафариинди, му читин аьгьвалат гьял апIбан бадали педагогикайин институтдира хайлин ляхин гъабхура. Мисалназ, педагогикайии НИИ-йи мектебариз, бабан чIалар кивбан бадали, урхбанна методикайин дакьатар – китабар, хрестоматйир, пособйир – гьязур апIура, республикайин образованиейин ва илимдин министерствойи дурар чап апIуз кюмек тувра.

– Амма гъи кьюб ляхни бабан чIаларин гьял бетер апIура – саб гъапиб, чIал аьгъюдари дид’инди гафар апIурадар, ва дурарин кьадар йислан-йисаз цIиб шула. Кьюб кIуруб, бабан чIалар аьгъю апIбан дережайи, дурар мектебдиъ кивбан гьялну учук аьхю гъалаб кипра. Му фтихъди аьлакьалу ву? Саб терефнаан, ухьуз аьгъюганси, РФ-дин образованиейин гьякьнаан къанундиъ бабан чIалар мектебариъ чарасуз аьгъю дапIну куниваликан дупна. Хъа гьаддихъди сабси ФГОСариъ бабан чIалар ва литература аьгъю апIувализ улупнайи сяътарин кьадар гьар йисан цIиб апIура.

Сабсан себеб – урхурайидарихьди бабан чIалар аьгъю апIуз – абйир-бабарин хушниинди ктабгъуз тувнайи мумкинвал ву. Ва аьламатнан ляхин гьадму вуки, гъи дагъустанлуйири, мектебдиъ чпин бицIидари аьгъю апIбан бадали, бабан чIалси урус чIал ктабгъура. Натижайиъ аргъаж шулайи насли бабан чIал кIваълан гьархбаъ асас тахсиркрар чпи абйир-бабар шула. Му аьгьвалат гизафси шагьрариъ гюзет апIуз шулу, – чан гъалаб ачмиш гъапIнийи Аруховайи.

Бабан чIалназ улупнайи сяътар урхбан пландиъ цIиб шулайиваликан кIури, Альбина Аруховайи думу месэла районарин образованиейин управлен-йирин кIулиъ айидарихьан ва мектебдин директорарихьан гьял апIуз шлувал къайд гъапIнийи. Региондин ясана мектебдин компонентарин гьисабнаан дурарихьан бабан чIал аьгъю апIбаз аьлава сяътар тувуз шулу.

– Республикайин жюрбежюр районариъ му месэла гьял апIувалихьна вуйи янашмиш’вал тафавутлуб ву. Бязи районариъ гьяфтайиъ бабан чIал ва литература аьгъю апIбаз 4-5 сяаьт улупна, бязи йишвариъ – 2, хъа саспи мектебариъ думу кьадар саб сяаьтнахъна хъапIна. Хъа гизафси саб гьяфтайиъ шубуб сяаьт улупна, Мягьячгъала шагьрин мектебариъра кмиди. Гьаддиз, гьюрматлу мялимар, директорар, учву бабан чIалназ ва литературайиз вуйи сяътар уьрхяй, жарадиси кIуруш, жвуван бабан чIал уьбхюз яракар йихьай. Му кьадарсуз эгьемиятлу вазифа гъи учв’ин алиб ву, жвуван жавабдарвал гьисс апIинай! — ккудубкIнийи Дагъустандин Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи педагогикайин НИИ-йин директори чан улхуб.

Форумдиъ бабан чIалар уьрхбан гьякьнаан ужудар теклифар, маракьлу насигьятар хьади, хайлин касар – шаирар, мялимар, илимдин гъуллугъчйир – удучIвну гъулхнийи. Му месэлайин важиблувал гьисс апIури, форумдиъ арайиз адагъу мясляаьтарикан, адабгънайи месэла гьял апIбан бадали, кьабул апIуз ккайи уьлчмйирикан яркьуди газатдин гъюру нумрайиъ тувбанди вуча. Гьадму вахтназ форумдин резолюцияра гьязур шул кIури, умуд кивдихьа.