1-пи октябриъ вари уьлкйириъ яшлу касарин йигъ къайд гъапIну. Думу йигъ тебрик апIури, узу Дагъустандин Дагъ. Огни шагьриъ М. Гьяжиева ччвурнахъ хъайи кючейиъ дуланмиш шулайи Гьюсейн Шагьсиновдихьна илтIикIунза. Му касдин ччвур Табасаран ва Дагъ. Огни шагьрин жямяаьтдиз ужуди таниш ву. Гьюсейн Шагьсинов зегьметнан аьхю тажруба айи, халкь бадали гизаф гамар алдагъу, дирбаш кас ву.
– Гьюсейн Шамсудинович, узуз мялум вуйиганси, уву хайлин гъуллугъариъ ляхин гъапIу кас вува. Ихь сюгьбат яв уьмрин рякъкан ктибтувалилан ккебгъидихьа.
– Узу 1937-пи йисан Хив райондин ХурсатIил гъулаъ аьхю хизандиъ бабкан гъахьунза. Йиз адаш Шагьсинов Шамсудин гъулан мектебдин мялим, хъа дада Гюлпери, колхоздин ляхнариз гъягъюри, халачйир урхру ужур устад вуйи. Учу хьур чве ва кьюр чи вуйча. Вари чвйир заан образование гъадабгъдар вуйич. ХурсатIил гъулан мектебдиъ думу вахтари юкьуб класстIан адайи, ва юкьубпи класс ккудубкIиган, узу хьубпи классдиан ургубпи классдизкьан Табасаран райондин Жвулли гъулан мектебдиъ урхури гъахьунза. Гьадлин, кьялан образование айир ву кIури, Гъвандикк гъулаз бицIи классариз дарсар кивуз гьаунзу. Хъасин жвуван аьгъювалар мюгькам ва образование давам апIуз ният ади, Хиварин мектебдиъ урхури гъахьунза. 1957-пи йисан, мушваъ йицIубпи класс ккудубкIну, Мягьячгъалайиъ ДГУ-йин химияйин ва биологияйин факультетдик урхуз кучIвунза.
1962-пи йисан университет ккудубкIу жигьилиз саб бицIи вахтназ Гуми гъулаъ мялимди лихуз теклиф гъапIнийзуз.
Гьарсар кас чан кьисматнахьна гьаъру кIуру гафар дюзидар ву. Гьаму гъулаъ йиз уьмрин юлдаш Сейбат Рамазановна алахъну, дугъахъди хизан ккебгъунза. 1957-пи йисан ич хизанар Дагъ. Огнийиз кючмиш гъахьнийи ва узура, йиз абйир-бабар, чвйир-чйир айи йишваз дуланмиш хьуз дуфну ккундийи. Гьамци Дагъ. Огни шагьрин агьали гъахьунза, ва 1963-пи йисан Дагъ. Огни шагьриъ 5 нумрайин мектебдиъ завучди лихуз хъюгъюнза.
1966-пи йисан Дагъустандиъ зарбди жилар гъутIурччвиган, хайлин зарарар гъахьи инсанар гъулариан Дагъ. Огни поселокдиз, Дербент шагьриз, аьхю пай Дербент райондин гъулариз кючмиш гъахьнийи. Гьаддиз думу гъулариъ яшамиш шулайи инсанарин ва мектебдиз гъягъюрайи бицIидарин кьадар артухъ шулу. Думу вахтари гьарсаб хизандиъ миржиртIан артухъ бицIидар ади шуйи. Хъа Ильичдин ччвурнахъ хъайи совхоз гъулаъ саб мектебтIан адайи. Мялимар адар кIури, узуз дина химияйин ва биологияйин дарсар кивуз теклиф гъапIнийи.
Дагъ. Огни поселокдинна Ильичдин ччвурнахъ хъайи совхоз гъулан арайиъ айиб саб рякъ вуйи. Мялимди лихури, узу апIурайи ляхниз аьхю фикир туври, Дербент шагьрин ва Дербент райондин улихь-кIулихь хьайидари Дагъ. Огни поселокдин ва Ильичдин ччвурнахъ хъайи совхоз гъулан партияйин комитетдин тешкилатчиди ктагъунзу. Ва хайлин йисари Дагъ. Огни поселокдин халкьдин депутатарин советдиъ ляхин апIури гъахьунза.
– Узуз аьгъюб, уву Гьюсейн Шамсудинович, Дагъ. Огнийиз шагьрин ччвур тувбан бадали хайлин ликар алдагъунва, гизаф чарйир гъизигунва. Гьадму ляхин фици арайиз гъафиб вуш, газат урхурайидариз кидибт.
– 1990-пи йисар ихь халкьдиз фукьан-вушра читин вахтар гъабхьнийи. Думуган ипIруб, алабхьруб талонариинди вуйи, хъа талонар варидариз гьуркIрадайи. Гьюкуматдин терефнаан аьдати агьалйириз саб кюмекра адайи. Яшлуйирин пенсйир, гъилиху касарин ляхнин гьякъи вазариинди тутруври гъахьнийи. Аьхирки инжик духьнайи инсанари забастовкйир, митингар апIуз хъюгъю.
Думуган Ильичдин ччвурнахъ хъайи совхоз гъулан ва Дагъ. Огни шагьрин жямяаьт саб сатIи фикрихъна дуфну, Дагъ. Огни поселокдикан шагьур апIбан месэла гъитIибккнийи. Сабпи ражари думу месэла кьатI’иди Дагъ. Огнийиъ ерлешмиш дубхьнайи шюшдин заводдин фягьлийири, мектебариъ лихурайи мялимари ва хайлин жара касари дивнийи.
Дагъустан Республикайин Верховный Советдин председатель Мягьямадяли Мягьямедовди думу аьгьвалатнаъ аьхю кюмек гъапIунзуз. Сабпи ражну узу, Дагъ. Огни поселокдиъ дуланмиш шулайи жямяаьтдин урчIвуд агъзур къулар дизигнайи кагъзар хьади Мягьямадяли Мягьямедовдихьна гъушунза. Ляхин ва инсанвал бадали гизаф гъулай кас вуйи думу. Йиз чалишмиш’вализ дилигну, дугъу узуз гьамци гъапи: «Мици дюз гъюрадар, урчIвуд агъзур касдин къулариинди шагьур яратмиш апIуз шлуб дар. Увхьан шулуш, саб шубуд агъзурсан къулар уч апIин. Ухьу думу ляхниз дилигну, душваъ дуланмиш шулайи халкьдин дерди тамам апIидихьа». Ва гьадлин гъафири депутатарин советдиъ, Дагъ. Огни поселокна Ильичдин ччвурнахъ хъайи совхоз гъул сатIиди дапIну, шагьур яратмиш апIбан месэла гьял гъапIнийча. Шубуд агъзуртIан артухъра къулар уч дапIну, узу хъанара Мягьячгъалайиз гъушза. Ва 1990-пи йисан Дагъ. Огни поселок шагьриз илтIибкIуру, ва Мягьямадяли Мягьямедовичди Дагъустан Республикайин халкьдин къанунар адагъру депутатарин собраниейиъ узу Дагъ. Огни шагьрин халкьдин депутатарин советдин сарпи председателди кьабул апIуз къарар адабгъуру.
Гьамци сад-кьюд йисан дилихну, 1993-пи йисан узу Ильичдин ччвурнахъ хъайи совхоз гъулаъ улихьди столовая вуди гъабхьи дараматдикан халчйир урхру «Лейла» кIуру фабрика яратмиш дапIну, 200-дихьна халачйир урхру дишагьлийир ляхнихъди тямин гъапIунза. Му фабрика яратмиш апIру вахтна Табасаран райондин улихьдин глава Нурмягьямед Шихмягьямедовди, вари рякъар-ражар улупну, аьхю кюмек гъапIнийи узуз. Хъа пенсияйиз удучIвиган, узуз циркдин мектебдиз ляхниз теклиф гъапIнийи.
– Гьюрматлу Гьюсейн Шамсудинович, гъийин ихь гьюкуматдин аьгьвалатназ, жигьилариз фициб кьимат туврава?
– Дугъриданра, гъийин ихь гьюкуматдин аьгьвалат лап гъагъиб ву. ВаритIан багахьлу касар, сар-сарин арайиъ гьюрмат ади шлудар, гьелбетда гъуни-гъуншйир ву. Хъа гъи, магьа ухьуз рябкъюрайиганси, ихь гъунши гьюкумат Украинайихъди вуйи дуствалин аьлакьйир, США-йи душманвализ илтIикIну. Ватандин Аьхю дявдин вахтна, чпин юрд дипну, гьергну дуфнайи юкьур украинлуйир ич адашди фици хулаз хъади гъафнуш, йиз кIваинди имийиз. Думуган узу лап бицIи бай вуйза. КIваинди имийиз, фици ич дадайи, хулаъ айи чан ургби бицIидариз кIури хюндиккан ккудубзнайи никкна мас украинлуйириз тувну, уьлра дубжну, дурар рякъ’ин гъапIнуш…
Думу вахтнан жигьилар, ватанпересвалин рюгь кайидар, кьувватлудар вуйи. Украинайиъ хусуси метлеб айи дявдин операция ккебгъиган, Урусатдин хайлин жигьилар, гьергну, жара гьюкуматариз душна кIури, ебхьури ахьуз. Хъа гьамцдар жигьилариз фициб кьимат тувуз шул, гьан йип ари! Жилир гьаммишан чан Ватан, хизан, уьбхюз гьязур вуди ккунду. Хъа уву жвуван кIул ккадабгъну гъушу вахтна, му Урусатдиъ дуланмиш шулайи абйир-бабари, чвйир-чйири гьапIди, дурар шли уьрхиди?
Баяр-шубариз тербия тувну ккунду, дурарихьди закурин йигъкан фикир апIуз гъитну ккунду. Ич вахтнан жигьилар тамамди ляхниъ архьну шуйча. Учуз гъяркъю читинвалар гъийин жигьилариз саб бицIидикьан рякъюрадар. Варидар гьергну кIури, пуз шулдар, гьаз гъапиш рякъюрахьуз, Украинайиъ гъягъюрайи дявдин операция ккебгъу йигъланмина фукьан жигьил жанар фида духьнаш… Гьамусяаьт ухьуз айи мялуматариинди, думу гъизгъин женгариъ гизаф табасаран жигьилар иштирак шула. Табасаран халкь гьаммишан сабпи жергйириъ гъабхьи халкь ву. Гьамусяаьт Украинайиъ гъягъюрайи женгариъ улихь хьайидар ихь кьюр генералар ву. Мицдар игит баяр айивал ихь миллетдин заанвалра ву.
Гьюсейн Шагьсинов 35 йисан жавабдарвалин гъуллугъариъ ляхин гъапIу кас ву. Цци дугъан 85 йис тамам гъабхьну. Думу юкьур балин аба ву, дугъаз урчIвур худул ва юкьур гудул а. Вари баярихьди заан образование гъадабгъуз гъитну. Гъира думу Дагъустан Республикайин ужудар гъуллугъчйирин жергйириъ а, Дагъ. Огни шагьриъ вари жигьиларин, жямяаьтдин арайиъ аьхю гьюрмат ади дуланмиш шула. Дугъаз мюгькам сагъ’вал, кIваъ айи хиялар кIулиз удучIвувал ккун апIидихьа.
