Улихьна йигъари Кафари Осетия-Алания Республикайин Владикавказ шагьриъ бабан чIалариз бахш дапIнайи форум кIули гъубшну. Дидиъ саки вари Кафари Кавказдин федеральный округдин ургбиб субъектарианра 16 милли чIалнаан ва литературайиан дарсар киврайи 250-тIан артухъ жигьил мялимари иштирак’вал гъапIнийи.
Дагъустан Республикара гъирагъдиъ гъубзундайи. Думу форумдиъ, РД-йин Аь. Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи Дагъустандин илми ахтармишар гъахру педагогикайин институтдин Бабан чаларин секторин илмин аьхюну гъуллугъчи Разият Ражабова кIулиъ ади, 15 касдикан ибарат вуйи делегация иштирак гъабхьнийи. Думу делегацияйин дахилнаъ узура айза.
СССР дабгъбалан кьяляхъ, му жюрейин форум сабпи ражари кIули гъубхну. Думу тешкил гъапIдар ва кIули гъубхдар Урусатдин мярифатнан министерство, Урусатдин Федерацияйин халкьарин бабан чIаларин федеральный институт, Алания Республикайин образованиейин министерство ва Кафари-Осетияйин гьюкуматдин педагогвалин институт ву. Дидин иштиракчйири шубуд йигъандин арайиъ чпиз улупнайи вахтна сифте республикайикан, хъасин чпин миллетдикан ва чпи гъийин йигъан ФГОС-дин цIийи тIалабариинди киврайи дарсарикан ктибтнийи.
Форумдикан милли чIаларин гъийин гьялнакан вуйи чпин фикрар газат урхру ватанагьлийирихъди пай апIуб ккун апIури, узу сакьюдар мялимарихьна илтIикIнийза. Дурарин жавабар исихъ чап апIурача.
Эльвира Шябанова, Каспийск шагьрин 6-пи нумрайин мектебдиъ лезги чIалнан ва литературайин дарсар киврайи мялим:
– Ав, гъи, шагьрариъси, гъулариъра урхурайдарин ва абйир-бабарин бабан чIалнан дарсарихьна вуйи лигувал, чIал дубгъуз иштагь кьит шулайган, гьелбетда, ухьу мицдар форумар гъахури ккунду. Гъи дурар кьадарсуз лазим ву. Фицики, диришру бализ никк тутрувур кIуруганси, гъи му тереф уьбхюз ликар алдадагъиш, закур кьан хьибди. Инанмиш вуза, гьаци дархьиш, саб йицIуд йисаз му чIалариинди урхуб-бикIуб гъубзидар. Му йигъари кIули гъубшу форумдикан кьадарсуз рази вуза. Йиз дарсариъ мянфяаьтлуди ишлетмиш апIру цIийи аьгъювалар гъадагъунза. ЧIалнан закурин йигъ фициб шуйкIан кIури, фикрар-хияларикк ккахъну, юкIв сефил дубхьнайиз. Вари дудубгну адрубдиин ва мициб далу хъмиди чIалар халкьарин арайиан ададахьрубдиин умудлу гъахьунза. Вахтназ вуди «Урусатдин Федерацияйин халкьарин бабан чIаларин федеральный институт» ФГБУ-йиъ регьбервалин вазифйир тамам апIурайи Лариса Маршева кIулиъ ади, серенжемдин вари тешкилатчйириз, чпин пишекарвалин рякъ’ан варитIан ужударстар дарсарин презентацйир улупу, докладар гъурху ва узухъди пай гъапIу мялимвалин халис ччвурназ лайикь вуйи мялимариз ва аьлимариз чухсагъул мялум апIураза. Тешкил дапIнайи форум гьар йисан, йисан кьюб-шубубанра гъабхуб аьдат ибшри.
Зубайдат Гьюсейнова, Мягьячгъала шагьрин 42-пи нумрайин мектебдиъ дарги чIалнан ва литературайин дарсар киврайи мялим:
– Марцци кьаназ гъулариъ 1-пи классдилан 4-пи классдиина гъяйи-зкьан, саб урус чIал ктарди, миди вуйи дарсариан урхуб-бикIуб бабан чIалниинди вуйи. Хъа гъи гъулариъра кмиди бабан чIалнаан гьяфтайиъ улупнайи кьюб дарсназ абийир-бабариз веледар гьауз ккунди адар. Фуж тахсиркар ву? Гьелбетда, ихь региондин образованиейин министерство, районарин образованиейин управленйир ва мектебарин администрацйир. Гьаз мици фикир апIурава гъапиш, кIарзачвуз. Му дарсар улиъ айидар дар, дурариан саб ахтармиш апIбан ляхинра адар кIури, йислан-йисаз сяътарин кьадар кам апIура, айи сяътарин гьисабнаанра мектебариъ жара предметариан ахтармиш апIбан ляхнар гъахура, яна фунуб вушра месэла гьаму дарсарин гьисабнаан гьял апIура. Хъа улихь-кIулихь хьайидарин терефнаан бабан чIаларихьна мициб янашмиш’вал рябкъюрайиган, абйир-бабарин, дурарин веледарин бабан чIалнахьна лигувал фициб дубхьну ккундувуз? Форумдиъ Чечен Республикайин мялимари, гьяфтайиъ вари классариъ 3 сяаьтна чIалнаан, 2 сяаьт литературайиан дарсар киврайиваликан, аьхиримжи шубуд йисандин арайиъ бабан чIалнаан 4-пи класс ккудубкIдари ВПР, хъа 9-пи класс ккудубкIдари ОГЭ туврайиваликан ктибтури, дюзмиш дапIнайи китабар ва презентацйир улупнийи. Хъа ихь республикайин министерствойихьан форумдиз гъягъюрайи мялимариз машинкьа жара апIуз гъабхьундар. ВПР, ОГЭ туврайиваликан улхидира дархьа. Гъит миди вуйи регионариз Чечен Республика нумуна ибшри. Гьадмуган урхурайдариз бабан чIал дудрубгъуз, хъа абйир-бабариз чIалнан терефкрар дархьуз чара хьибдар. Форумдин тешкилатчйири аьхириъ ухьу адабгъу къарар ва туву теклифар кIулиз адагъур пну, умуд кивраза.
Рамазан Гьязимягьямедов, Гуниб райондин Кегер гъулан авар чIалнан ва литературайин дарсарин мялим:
– Гъи ихь халкьарин арайиъ, гъул’ан удучIвхъанмина бабан чIал шлиз лазим ву, кIурудар цIиб адар. Гъит дурарихьна йиз жаваб рубкьри. Гьарсар абайинна бабан бахт, велед бабкан хьпахъан, дугъаз сифтейин гафар багъри чIалиинди улупури, жвуван халкьдин эл-аьдат, чIал ва ирс дугъахьна рукьбаъ а. Гьацдар абйир-бабариз, дюн’яйик пай кайи инсанар, пуз хайир шулу. Зиихъ узу дупнайиб гьисс апIру абйир-бабар ихь веледарихъ дархьиш, валлагьин, йигъ-йишв мицисдар форумар ва миди вуйи жара серенжемар кIули гъушишра, хилиз фукIа гъюрдар.
Ва дурар гьаци ад бадали апIурайидарси гьиргърузуз. Ав, форумдиан ляхниъ ишлетмиш апIру цIийи аьгъювалар гъадагъунза.
Мисалназ, бикIбан дарсариъ бабан чIалниинди саб дакьикьайин арайиъ мультфильм улупуб, дидин анализ апIуб. Ясана дарснан кьяляхъ хулаз учи.ру сайтдиан урус чIалнан текст тувну, думу бабан чIалназ таржума апIуз гъитуб. Ухьхьан шлуб апIидихьа ва бабан чIалар уьрхюз жафа зигидихьа.
Лена Сефербегова, Табасаран райондин Рушв’ил гъулан мектебдин табасаран чIалнаан ва литературайиан дарсар киврайи мялим:
– Узу форумдиз классдин гъирагъдиъ гъабхру дарс гьязур дапIнайза. Ихь халкьдин эл-аьдатнакан, Ургур чвуччвунна сар чуччун гъалайикан, халкьдин фурс ва дамагъ вуйи халачйирикан, фольклорикан, 46 падеж ва 56 гьярф ади, читинвалиан вари дюн’яйиъ кьюбпи йишв’ин али, Гиннесдин уьру китабдик кайи ихь чIалнакан ктибтнийза. Улупнайи вахтназ дидин асас мяна — метлебар ва натижара гъадабгъуз хъуркьнийзу. Жара халкьарин аьдатарикан, дуланажагъдикан, дурарин гвачIин-хябяхъдикан хабар гъабхьунзуз. Йиз дарсариъ дурари туву дарсариан чIиви ляхин гъабхидиза. Дупну ккундуки, форумдиъ къайд гъапIганси, бабан чIалнан дарсариз заан кьимат хьпан бадали, сяътарин кьадар артухъ дапIну ккунду. Мектебариъ дарсарин кьяляхъ ва дарсариъ гъахру конкурсарин, дикIру сочиненйирин, ачухъ дарсарин, цалин газатарин, викторин-йирин кьадар артухъ дапIну ккунду. Ва гьаму жюрейин сиягь региондиъра, муниципалитетариъра артухъ дапIну ккунду. Гьадмуган бабан чIалнан ва литературайин дарсари расписаниейиъ чпин хусуси йишв бисиди. Табасаран ва Хив районарин агьалйирин терефнаан форум тешкил гъапIдариз ихь халкьдин аьдати хурагарикан нитIиф, аварши, хъа пешкеш вуди туврударикан саб дарушка, 3-4 гапар, гьаци атIнар хьайзухь. Гъит ухьу дурарин фикриъ гъузри. Халкьарин чIалар яшамиш ишри!
