Мегьемер Гьяжиибрагьимов

Дамагълу ва тямягькар хлинццарин кюмекниинди
кьадарсуз ягълишназ удучIвну, чан «тIирхувал» хуррамди
гюзет апIруган, идара апIувал рягьятди хил’ан тадабхъну,
тамам вуди варибдихъ мягьрум хьуз мумкин ву инсан.

КIури шулу: «ВаритIан аьхю девлет — фагьум, варитIан аьхю касибвал – авамвал ву». Авамвал гьам диндиъра, гьамсана гьюкуматдин гьюкмиъра гизаф хатIа кайиб ву. Авамвали инсанар хатIалу гьяракатарихьна хуру. Сар касди учв «диндин экстремизм» кIуру гафарин гъавриъ адрахърайиваликан гъапиган, гьадгъаз узу туву жаваб йиз макьалайиъ ачухъ апIураза.

Экстремизм – му латин чIалниинди «саб гъирагъ бисувал, сяргьятсузвал, кьадарсузвал» – кIуру мяна айиб ву: гаф – чIалнаъ, гьяракатариъ, хъапIрайи диндиъ, гьюкмариъ, алжагъувалариъ ва гь.ж. ляхнариъ. Мясляаьтниинди апIуз шлу ляхин гъалмагълиз илтIибкIуруш – му экстремизм ву. Сечкйир дурухди гьюкум гужназ хилиз гъадабгъуруш – му экстремизм ву. Къанундин, инсанвалин, эдебнан, мясляаьтнан сяргьятар чIур апIури, диндин гьяракатар гъахувал – му диндин экстремизм ву. Гьарсар кас чахьинди, чав апIурайи гьяракатарихьинди учв яшамиш шулайи гьюкуматдин къанундин улариинди лигну ккун. Гьадму къанундиз аьксивалар апIури, уву дин хъапIруш, думу экстремизм ву. Жара динар исккан апIури, гьадму динариъ айидариз гиран шлуси уву яв дин зади дебккруш, думу экстремизм ву. Жара миллетар исккан апIури, уву яв миллет за апIуруш – мура экстремизмдиз барабар вуйи гьяракат ву. Мицдар гьяракатари инсан миллетчивалихьна хуру (урус чIалниинди – нацизмдихьна, фашизмдихьна). Жара динар, миллетар исккан дарапIди, яв дин успагьиди суратлу апIин. Фици? – Ужуб тербияйиинди, гаф-чIал апIуз аьгъювалиинди, заан намуслувалиинди, инсанвалиинди, уву хъапIрайи диндиъ яв иман камил вуйивал улупбиинди, имбу динариз, диндиъ айидариз яв гьюрмат айивалиинди – гьадму явра, яв диндинра заанвал хьибди. Аллагь, пайгъамбар мелзниинна духну, инсанарин арайиъ гъалмагълар арайиз хуруш, футна апIбиинди йивувалар, йихувалар тешкил апIуруш, ниятсуз гьяракатариинди багагьлуйириз, гъунши-мирасдиз гирнар ктауруш – му экстремизм ву. Накьвар барбатI апIувал, накьварин шибар уьргъювал, дурарик кайи суратар чIур апIувал – му экстремизм ву. Экстремистарин яракь ву футна, инсансузвал, инсафсузвал, гъалмагълар, йивувалар, йихувалар – гьамрар вари Аллагьдин ччвурнахъан апIувал. Инсанарин архаин уьмур уьбхан бадали, экстремистарин ва террористарин гьяракатар кьатI апIуб лазим ву. Учву веледарихъ, багагьлуйирихъ мягьрум гъахьи дадйирин улариз ди-къатлуди гъилигунчва? Гъилигундарш, лигай! Думу улариъ учвуз рякъидичвуз 2004-пи йисандин 1-пи сентябрин Беслан, 2018-пи йисандин Кемерово, хъасин Домодедово, Будённовск, москвайин метро, ахьрайи самолётар, гьюлерикк ккахьрайи гимйир, цIигъ ургурайи кьабидар, дадйириз гьарйир апIурайи бицIидар, кумрягъ бугъмиш шулайи кюмексуз инвалидар, завариан жилиина ахьрайи жасадар, гьендемар…! Аьлава вуди Украинайиъ уьмрихъ мягьрум гъахьи ихь жигьилар рякъидичвуз. Думу улариъ шадвалин акв, ккунивал, манивал, уьмрихьна вуйи гьяракат рябкъидарчвуз.

И.А. Крыловдин гафар ву: «Фукьан ширинуб, хушлуб вушра азадвал, дидин кьадар дедребккиш, халкь фана хьуз мумкин ву». Инсанариз дин ихтияр хъапIуз тувнайиган, жвуван гьяракатар, апIру гафар, имбударихъди вуйи рафтар гьар вахтна эдебнан, къанундин гюзчиваликк гъитну ккунду, кIуллан фури алдабгънайи гьяйвниз ухшар хьуз гъитну ккундар.
Мисалназ, бицIидари чпин мялимдихъди ЦIийи йисаз вуйи концерт гьязур апIурайи вахтна, фуж-вуш мялум дару, тюбетейка кIул’ин али мусурман касди, ихтияр адарди сягьнайиина за духьну, микрофон дибисну, «ЦIийи йис – му ихь машквар дар, ухьу думу къайд апIуз хай шулдар» кIуруган, диндин экстремизм даринхъа? Йигъинжагъ барбатI гъапIну.

Сабсан ражну «Навруз-Байрам» (ухьу «Эбелцан», лезгйири «Яран-Сувар» кIуру) машквриз бахш дапIнайи концерт майдандиин улупурайи вахтна, диндин гъуллугъчйир дуфну, «ухьу мусурмнар вухьа, му ихь машквар дар, урсаринуб ву» гъапну. Саб гъапиб, му авамвал ву, кьюб гъапиб, гьаму касар диндихьанра, гьюкуматдин гьюкмихьанра ярхла вуйи, дин фтиз кIуруш аьгъдру касар ву. Гьаму жюрейин гафар йиз гъулаъра чан улихь хьайи уьлкьана дишди ипIуз аьгъдру касди гъапну кIури, гъеебхьунзуз. Жвуваз аьгъювалар адарш, ккебехънукьан гъузну ккунду!

Му мисалар узкан ктагъдар дариз – «Пенсионер Дагестана» газатдиъ журналист дишагьли Шагъалай Мягьямедовайи чап дапIнайидар ву (№ 6, 2019-пи йис ).
Зиихъ дубхнайи кьюбпи мисал («Навруз-Байрамдикан») кIваин апIури, кIураза: му концерт тешкил гъапIури, лайикьлу жаваб тувну, диндин гъулугъчйир ярхла гъапIну: «Жямяаьтлугъдиз къаршу вуйиб ва зарар кайиб дар. Ухьу гьарган гешт хъапIрайидар дархьа. Ухьуз ихь уьмриъ гизаф дердар-хажалатар рякъюрахьуз. Гьаз ухьу ихь бицIидарин, жигьиларин, агьли касарин юкIвар гьарган аьзиятнаъ гъитру? Фуну диндиъра шадвал апIуз ихтияр тувна, анжагъ пис ляхнариз, халкьдин ужудар аьдатар чIур апIру гьяракатариз рякъ тувну ккундар».
Мидланра савайи, Эбелцан ихь абйирихъанмина къайд апIурайи хьадукран машквар вуйихь. Гъавриъ ади тешкил гъапIу гьамцдар серенжемари ихь жигьилар хъуркьуваларихьна рюгьламиш апIуру, ужуб тербияйихъна хуру. Шлин-вуш улихь чпи улупуз ккунди, реклама бадали диндин экстремизмдиз хас вуйи гьяракатар гъахури, чпиз кIуруб аннамиш дарапIрудар, чпи апIрубдин гъавриъ адрудар йигълан-йигъаз гизаф шула. Гьацдар мавгьумат касарин тясирнакк ккахьри, ихь жигьилар кми-кмиди уьмрин рякъярилан улдугура. Гьяйифки, жвуву уьмрин, аьгъюваларин дарсар киву жигьилари гьамус узустариз чпин авамвалин дарсар кивуз гьяракатар гъахура. Узу дицисдари самбал алапIуз гъитрударикан дарза, хъа гьацдарин мюргъяриъ ахьру жигьиларин язухъди вузуз ва гьацдар касариз ихь гьюкуматдин гъуллугъариъ айидарин терефнаан кюмек апIруган, дерд-хажалат шулузуз.

Дин апIурайи гъудгнариинди, гьяждиз гъягъбиинди, дисурайи ушвариинди, чIатан вуйи рякъбариинди ккудубкIруб дар – думу инсанарин юкIвариъ маканлу дубхьнайи саб аьхю хазна ву, ва, ухьу гьичра гьархну ккундар, дин гужли яракьра ву. Думу, аьгъюди ишлетмиш дарапIиш, экстремистари ухьуз къаршуди илтIибкIузра мумкин ву. ИлтIибкIура гъапишра, кучIал даршул. Дин лап савадлу ва низамлу инсанарин хилиъ дубхьну ккуниб ву. Гьамус ихь арайиъ «муртайи пеълиз дарс кивра», «швтушвартIан сеэр аьхю духьна» кIуруганси дубхьна. Эгер жигьилариз артухъ аьгъювалар аш, удучвIну арайиз улхбар апIбан бадали, яшлу касарихьан ихтияр ва теклиф ади ккунду. Гизафдари, чпин авамвалин имбударра шагьидар апIури, «тму дюн’яйиъ» гьамци-гьатци хьибди кIури, мялуматар туври шулу. Гъачай, ухьу гьаму дюн’яйиъ инсан саягъниинди яшамиш хьуз чалишмиш хьухьа, хъа «тму дюн’яйиъ» сариканра асиллу дару суд’яйи чав диван апIур.

Диндин экстремизмдихьан ухьу ярхла хьпан бадали, ухьу диндин гъавриъ ади ккунду. Улихьна йисари ихь газатдик, «Дин, динагьлийир ва табасаран жигьилар» кIул алди, йиз макьала чап дапIнайи. Гьадму макьалайиъ, узуз аьгъюганси, савадсуз касарра гъаври шлуганси, «дин» кIуру гафнан тамам дару мяна тувнийза. ГъалатI кади вуш, багъиш апIинай:

– Ислам дин, Кьур’ан, шариаьт тамамди сатIи дапIнайи, чиб-чпихъди сигъ аьлакьайиъ ади, ухьуз, мусурмнариз, дюн’яйиъ ужуб, марцци аьмал апIуз кюмек бадали, ухьуз регьбервал тувбан бадали, багьалу вуйи гавагьирси ухьухьна тувнайи Низамнама ву. Гьаму Низамнамайиъ улупнайиси уьмур хъапIувалра ихь асас буржи ву. Гьаму зиихъ дупнайи гафар хъана артухъси ачухъ апIури, пуз ккундузуз: къанундиз, шариаьтдиз дахил шулайи ляхнар, гьяракатар аьгъю дапIну, гьадрар аид вуйи саягъниинди кIулиз адагъувал, ужуб ляхнихьна жалб апIури, харжи ляхнихьан ярхла хьуз улупувал, жара касдинра хайир ккун апIувал, читин вахтна дугъахьинди кюмекнан хил гьачIабккувал, хатIа айи вахтна жвуван халкьдин гъайгъушнаъ хьувал, жара динарин ва думу динариъ айидарин гьюрмат уьбхювал, аьхюр-бицIир, кIуруб-гъитруб, ужуб-харжиб, мердвал-намердвал аьгъюди халкьдин арайиъ мясляаьт бадали жафа зигувал, насигьят тувувал, гьярам-гьяшаривалихьан ярхла духьну, гьялал вуйибдиин рази хьувал, чав апIурайи ляхниъ чаз тувнайи ччвурназ лайикьлу хьувал, чан али фарзар тамам апIувал ва имбу ужудар ляхнар – гьамрар вари «дин» ву, диндин, Низамнамайин суфатар ву.

Макьалайин аьхириъ, жигьиларихьинди илдицну, пуз ккундузуз: «Эдеб, намус уларин нинйирси уьрхяй. Аьйиб апIру ляхнарихьан ярхла йихьай. Учву уьмрин рякъярилан улдугуз мигъитанай. Учвкан биороботар апIуз ккунидарихьан ихтият йихьай. Учвлантина ичв веледариз, багагьлуйириз, абйир-бабариз тягьна йивруси уьлин кьацI мипIанай. Ичв гележегдин кьисмат бадали жафа зигай. Абйир-бабарин ужудар аьдатариин лик мииливанай. Аьдати инсанариз хас вуйи рябатлувалин перде чIур мапIанай. Девлет бадали ягь-намус масу мутуванай. Халкьдин сабвал, ичв дугъривал, инсанвал, намуслувал, дуствал ва жилирвал уьрхюз зегьмет зигай ва учвура гьаци яшамиш йихьай. Дюн’яйихьинди ачухъди лигай, дидин гюрчег терефарикан учвуз мянфяаьт кадабгъай, ичвра, жараринра апIурайи ляхниз дюз кьимат дивуз аьгъю апIинай. Ватандиз вафалу, гъул-жямяаьтдиз хайирлу, нумуналу инсанар йихьай»!