Диляра Гьяйдарова 1972-пи йисан Кьибла-Сухокумскдиъ Хив райондиан вуйи Аьлидар Аьзизовичдин ва Раяханум Гьяжихановнайин хизандиъ бабкан гъахьну. Мектеб ккудубкIбан кьяляхъ, дугъу Ставрополь крайин Буденновск шагьрин педучилищейиъ гъурхну. 1992-пи йисан багъри шагьрин мектебдиъ мялимди лихуз хъюгъну.

Бязи писателари ва шаирари бицIи вахтнахъан мина бикIуз хъюгъру. Хъа Дилярайи «Новое дело» ва «Молодежь Дагестана» республикайин газатари 2001-пи йисан мялум гъапIу конкурсдиъ иштирак хьпан бадали, сабпи ихтилат гъибикIну. Гьадму конкурсдиъ Дилярайи сабпи йишв гъадабгъну. Гьадму вахтнахъан мина дугъу эсерар дикIура.

2009-пи йисан «Эпоха» чапханайиъ Д.Гьяйдаровайин «Фила улубкьуру чвул» сабпи китаб, цIиб вахтналан «Вари цIийи кIул’ан ккебгъуб» кIуру китаб чапдиан удучIвну.
Чан эсерариъ Диляра Гьяйдаровайи гизафси жигьиларин арайиъ айи аьлакьйирикан, чиб-чпихьна вуйи ккунивалин гьиссарикан, инсанарин аьжайиб кьисматарикан бикIура.

 

2018-пи йисан Урусатдин паччгьарин тухмин 405 йис тамам хьувал къайд гъапIнийи. 1613-пи йисан июндин 11-пи йигъан Михаил Романов паччагьди дерккбалан Романоварин паччагьлугъ тухум ккебгъну. Тухмин паччагьлугъвал 1917-пи йисан мартдин вазлиъ ккудубкIну.
Гьадму йигъахъди аьлакьалу вуди «Асиллу дару авторарин ва чап апIрударин» МГО-йи «Урусатдин паччагьлугъ» кIуру литературайин конкурс мялум гъапIнийи. Урусатдин писателарин Союздин член, ихь ватанагьли Диляра Гьяйдаровайин «Манат» ччвур тувнайи ихтилат альманахдиз гъадабгъну ва конкурсдин лауреат гъабхьну. Думу ихтилат ичв улихьна адабгъурача.

 

Маршруткайин унчIварихь гьерхнайи чарчарик хьадукран пучIу микIлу лепе кипрайи, хъа чав маршрутка кюкю дапIнайи гьарар-рукарин аьтирин ниъру абцIнайи. Мициб гьавайи инсанарин кIулиз улубкьурайи хьадан вахтнакан, яр-йимишарин тIяаьмлуваликан, мани гьюликан фикрар хурайи. Наиля, унчIвихъ дусну, рякъюхъ гьюдюхюри гъягъюрайи табиаьтдин уткан шиклариз лигурайи. Чру шулайи табиаьтди юкIв, улар – вари шад апIурайи. Мягьячгъалайиз вуйи командировкайикан риш разиди айи, фицики офисдиъ компьютерихъ ляхин апIувалихьан рягьятвал гъадабгъуз мумкинвал дубхьнайи. Мидланра савайи, Дагъустандин меркездиъ чан хизандихъди дугъан чи яшамиш шулайи. Чуччухъди бегьемди сюгьбатар гъахуз, чуччун бицIидарилан хабар алдагъуз шлиз ккундархъа? Шуран юкIв бегьем разиди айи, фицики циб вахтналан думу чаз багъри касарихъди гюрюшмиш шулайи.

Маршрутка лепе кадиси илтIибкIну, варж метркьан дубшну, Хасавюртдин аьтрафариина гъафнийи. Халкьди «33 базарин шагьур» кIуру ччвур тувнайи Дагъустандин му шагьри чан цIийи дигиш’валариинди инсандин улар шад апIурайи. ЦIийи, уткан, аьхю хулари фикир жалб дарапIди гъитрадайи. Наиляйиз чан республика кьабулди вуйи, ва думу Дагъустандиан жара йишвариз рягьят уьмур абгури гъягърударин гъавриъ адайи. Дугъаз «Наан бабкан гъахьнуш, гьадушваъ лазимра гъахьну» кIуру абйирин мисал буш гафар дайи, хъа дерин мяна айидар вуйи. Мягьячгъалайиъ университет ккудубкIган, багъри шагьриз кьяляхъ дуфну, саб тешкилатдин планламиш апIбан отделиъ экономистди лихуз хъюгънайи риш чан уьмрикан рази вуйи.

Шофери маршрутка, Хасавюртдин автостанцияйикк дебккну, 20 дакьикьайиъ дийибгъну гъубзруваликан ва тап Мягьячгъалайизкьан зат дедребккди гъябгъруваликан гъапнийи. Гьаддиз пассажирарикан рягьятвал гъадабгъувал, шид, чай убхъувал, вахтниинди маршруткайиз кьяляхъ гъювал ккун гъапIнийи.

Наиля, маршруткайиан эдеъну, автостанцияйин багахь хьайи, чаз ужуди таниш вуйи базариз гъушнийи. Дугъаз чан чуччун бицIидариз меълишнар масу гъадагъуз, ярхла рякъюъ дурцнайи чан ликариз рягьятвал тувуз ккундайи. Алверчйирин сесери, тазади убжурайи уьлин ицциб ниъру риш маршруткайихьан ярхлаз гъахурайи. Хъа маршруткайиз кьан дарапIди дуфну ккуниваликан кIваинди, Наиля, йимишар, меълишнар, чаз гьарган пешкешар хътаъру чуччун сижариз уткан пучIу ягълухъ масу гъадагъну, базарин жерг-йиригъян гъюдучIвнийи.

Учв айи маршруткайиз кьяляхъ гъафиган, шураз чан гъвалахъ хъайи, Къизлар шагьриан мина ичIиди айи йишв’ин яшлу, амма кIваз лап ккун шлу дишагьли дуснади гъяркънийи.

– Йиз риш, узу яв йишв’ин дуснийкIан?

– Ваъ-ваъ, хала, узу унчIвихъ дуснайза, – гъапнийи Наиляйи, – му йишв’ин фужкIара дуснадар. Саламатди дусну гъуз.

Чав масу гъадагъу шей’ар лазим вуйиси дивну, Наиля чан йишв’ин деу, хъа шубуб дакьикьайилан машинра рякъюъ убчIвнийи.

УнчIвариан тина лигури, фикрарикк ккахънайи Наиля, чан хилик кучрайивал гьисс гъапIган, хабарсузвалиан гьилиркънийи.

– Жан риш, гучI гъабхьнийвуз?

Яшлу дишагьли чак тахсир кайиганси дугъахьинди лигурайи.

– Узуз увхьан гьерхуз ккундийзуз, ухьу фукьан вахтналан Мягьячгъалайиъ хьиди? Худлиз телефондиан зенг апIуз ккундийзуз, думу вахтниинди автостанцияйиккна йиз улихьна гъюбан бадали.

– Ваъ, гучI гъабхьундайзуз, хабарсузвалиан гьилиркънийзу. Саб сяаьтна гьацIналан Мягьячгъалайиз хъуркьну ккунду.

– Чухсагъул, йиз ужур, гьамус йиз худлиз телефондиан зенг апIидиза.

Дишагьлийи чан телефондин кнопкйириз илзигуз хъюгъу, хъа Наиляйихьан дугъан гардандиъ айи гъизилин зунжрикк ккайи манатдилан ул алдабгъуз шуладайи. Думу манат кIул’ин илипнайи ва гъюнарра ккеркнайи ягълухъин кIакIариккан ккитIибгънайи. Гъатху гъизилин 10 кайи уччвуб манатдик урус паччагь Николай Кьюрпирин сурат кайи. Ригъдин нурар манатдиъ атIагурайи. Манат, дугъриданра, кюгьне вахтаринуб вуйивалин гъавриъ хьпан бадали, аьхю аьлим хьувал лазим дайи, дидин кюгьневал ачухъди рябкъюрайи. Гъизили бегьемди кюгьне гъатху акв туврайи. Яшлу дишагьлийи чан худлихъди лак чIалниинди гафар дапIну ккудубкIбан кьяляхъ, гъвалахъ хъайи шуран улар наанди лигураш дяркъну, гьерху:

– Уччвуб вуйин?

– Улар алдагъуз даршлубкьан, – жаваб туву Наиляйи. – Узуз гьамус адагъурайи манатар гъяркъюнзуз, хъа мициб уткануб сабпи ражари рябкъюразуз…

– Ав, йиз риш… Му аьламат ву… Узухьинди думу алдабхъувалра саб аьламат гъабхьну.

– Дидкан ктибтидийна?

– Аьхю аьшкьниинди… – саб уьгьюра дапIну, чан сумкайиан адабгъу бутулкайиан шидра дубхъну, дугъу чан ихтилат ккебгъну.

Наиля, чан гъвалахъ хъайи дишагьлийихьинди илтIикIну, дугъан машназ лигури, дикъатлуди хъпехъуз хъюгъу.

– Узу Ватандин Аьхю дяви ккебгъайиз хьуд йис улихьна, 1936-пи йисан ягъал дагълариъ айи Кули гъулаъ бабкан гъахьунза. Узу ич дадайин юкьурпи велед вуйза. Адаш дявдиз гъягъруган, хизандиъ йирхьур велед айча. Дада гизаф ишури гъахьнийи… Хъа яшамиш духьну ккундийи: веледар аьхю дапIну, хизандин мяишат кIули дубхну, колхоздиъ ляхин апIури. Адашди дявдиан хътау кагъзар гьамусра бицIи чвуччвун хулаъ уьрхюри ами. Дадайи дурар лап кIюгъялди уьрхюйи. Кагъаз гъабхиган, дадайи думу кIвак киври, макар апIури шуйи, хиял апIин, му кагъаз дар, ич адаш ву.

Дишагьлийи кьяши гъахьи чан улар марцц дапIну, сеслуди ил хъадабгъну, ихтилат давам гъапIу.

– Учу гъулаъ яшамиш шулайча, гвачIнинган мектебдиз гъягъюри, лисхъан мектебдиъ кьулар жикIури шуйча, дада мектебдиъ марццишан апIрур вуди лихурайи, думу гьацира колхоздин фермайиъ дояркара вуйи. Дада кьюбиб ляхнаризра хъуркьудайи, гьаддиз мектебдиъ аьхю чйирихъди учу марццишин апIури шуйча. Думу йисари гъапIу ляхнин пул тувдайи, зегьметнан йигъар гьисаб апIуйи ва итIру сурсатар тувуйи. Ич аьхю дару хулар абайихьан гъуздар вуйи. Кьюрдну вари саб хулаъ шуйча, фицики купIар иври мани апIру пич саб хулаътIан адайи. Учу жандкар жикIру йигъан дадайи пичраъ кIару гъван абхьуйи (кIару гъван, ич адаш дявдиъ айивализ лигну, колхоздиан жара апIуйи). Лап касибди яшамиш шулайча. Йигъандин ва йишвандин арайиъ саб ражари уьл ипIури шуйча. Гъуншдиъ айи кьюр бализ гьарган бахтаврар кIури шуйча. Дурарин адаш дявдиъ гъакIнийи, хъа саб вазлилан дадара кечмиш гъахьнийи. Баяр гъунши Кая гъулаъ дявдиъ гъийихдарин веледариз ачмиш дапIнайи интернатдиз гьаънийи. Интернатдиъ айидариз шубуб ражари ипIруб туврайи, дурар алахьру палтарихъди тямин апIуйи, хъа душваъ урхуб ккудубкIиган, шагьриз урхуз гьаърайи. Йиз бицIину чвуччву, интернатдиъ яшамиш хьуз ккундийзуз, гъапиган, ич дада ишури гъахьнийи.

Гъулаъ лику почтальон Мягьдийи духну пай апIру бицIи кагъзари фукьан дердна хажалат хуруш, ич бицIи фикриъ убшудайи. Думу кагъзар дявдиъ гъийихдарин багахьлуйириз хуйи. Дявдиъ айидарихьан кагъзариз ккилигурира, хъа «кIару» кагъзарихьан гучIурира шуйи. Почтальонди кагъзар пай апIбан кьяляхъ, бязи хулариан гьарай-фигъандин сесер ерхьуйи. Ич гъул аьхюб вуйи. Йишвну кми-кмиди явашди улхурайи сеснахъди уягъ шулийза. Му ич дадайин Аллагьдикан адашдихьан душмандин гюлле ярхла апIувал ккун апIурайи дюъйирин сесер вуйи. Дадайи адаш сагъ-саламатди учухьна гъулаз хъадаркну гъювал ккун апIурайи. Дадайиз, учв дюъйир апIури дяркъну, чахьан бицIидар тадагъур кIурира гучIури шуйи. Думу йисари дин хъапIувал къадагъа дапIнайи. Мектебдиъ учуз, Аллагь адар, вари инсанар маймнарикан гъахьидар ву кIури, улупуйи.

Дишагьлийи гиран кадиси инчI ккадапIнийи.

– Гьамци учу 1944-пи йисан мартдин 30-пи йигъазкьан яшамиш гъахьнийча. Думу йигъандин гвачIин лап ужуди кIваин илмийиз. Ич хуларин раккнарихъ гъагъ зигру бицIи машин дебккнийи. Дада фермайиз ляхниз гъягъюз, учу мектебдиз гъягъюз гьязур шулайча. Раккнарик кучну, хулаъ колхоздин председатель учIвнийи. ГучI гъабхьи дадайин маш гьамусра уларихь хьимийиз.

Председатели дишлади гъапи: «Вари ужуди ву, Аминат! ГучI мапIан! Яв Къурбан сагъ-саламатди а. Фашистар ихь ругарилан терг апIура. Учу накь колхоздин правлениейин собраниейиъ орденариз ла- йикь духьнайи дявдин иштиракчийин аьхю хизандиз аьхю цIийи хулар тувуз къарар адабгъунча. Гьаддин гьякьнаан увуз хабар тувуз дуфнайир вуза. Гьелбетда, кьюб шартI тамам апIувал лазим ву, Коммунист партияйин кьюб табшуругъ. Увуз, ихь дирбаш эскрин хпириз, цIийи хулар Алтмирзаюрт гъулаъ тувра. Думу гъул Хасавюрт шагьрихьан ярхла дарди ерлешмиш шула. Яв хизан ва ихь гъул’ан хъана хизанар шубуб сяаьтналан машиндиъди гьадина душну ккунду. ВаритIан чарасуз лазим вуйи шей’ар, документар увухьди гъайих. Яв хюни колхоздиз тувурча. ЦIийи йишв’ин увуз хюнира, чарвйирра, шюхъярра тувди. ИчIи йишваз гъягъюрадарва гьа, Аминат, рякъюъ учIвуз гьязур йихь! Ихь колхоз, жилир, партия асккан мапIан!».

Гьаму гафар дупну, председатель хул’ан удучIвнийи, хъа дадайи гъул’ан удучIвну гъягъюз шей’ар уч апIуз хъюгънийи. Учуз айи-адруб уч дапIну, хулан раккнар хъяркьну, вари бицIидар машиндин кьябаъ итну, дадайи шофериз рякъюъ учIвуз шулу кIуру жюрейин ишара гъапIнийи. Гъуншйир, гъуландар кючйириз удучIвну, учуз хилар хъаъри, ягъурлу рякъ ккун апIури дийигънайи. Дадайин уларилан нивгъар гъушу. Дугъаз аьсрариинди чан ата-бабйир яшамиш гъахьи гъул’ан удучIвну гъягъюз ккунди адайи. Хъа председателин гаф ликрин кIанакк ккивуз шулдайи. Дугъу гъапиб дарапIиш, гьадму вахтнан къанунариинди, дадайиз жаза тувуйи. Дадайиз варитIан гизаф адашдихьан гъюру кагъзарин дерд кайи. Эгер кагъзар йирси адресназ хътаури гъузиш, хъа хулан раккнар хъяркьну ади, дурар учухьна фици рукьиди? Гьаддиз дада, Мягьячгъалайиз хъуркьайиз цIийи адрес аьгъю дапIну, дишлади ич адашиз кагъаз дибикIну ккунду кIури, улхури гъахьну.

Рякъюъди учу айи машиндихъ хъана жара машинарра хъуркьнийи. Гьамци, хизанарин шей’ар айи машинарин десте Мягьячгъалайиз гъафнийи. Душваъ кьюб сяаьтна рягьятвал гъадабгъну, учу айи машинар хъана рякъюъ учIвнийи.
Аьхир гъюру нумрайиъ