Мектебариъ химияйин кабинетарин цаларик кайи вари аьлим жили-жвуварин шикларихъди сар аьлим дишагьлийин шикилра кебхну шулу. Ва думу дишагьли аьгъдрудар гьеле-мелера адаршул. Машгьур Нобелевдин премия гъадабгъу дишагьлийирикан улхруган, думу сарпирди фикриз гъюру. КIваин гъахьнийичв? Ав, Мария Склодовская-Кюри. Думу Нобелевдин премияйиинди лишанлу гъапIу сарпи дишагьли хьувалилан савайи, му премия кьюб ражну (физикайианра, химияйианра) гъадабгъу инсанариканра сарпир ву.
Нобелевдин премияйикан
Мялум вуйиганси, Нобелевдин премия гьар йисан инсаниятдин тарихнаъ варитIан аьхю шил гъибту касариз туврайиб ву. Шил гъибтуваликан улхруган, физикайиъ, химияйиъ, бедендин гъурулушдикан вуйи илмиъ вая медицинайиъ ахтармишар дурхну, фу-вуш цIийиб адабгъдарикан ва литература-йиъна вари дюн’яйиъ мясляаьт хьуз кюмек тувбаъ улупу лап аьхю хъуркьуваларикан кIура.
Премия тешкил гъапIу кас Альфред Нобель (1833–1896) учв илмариъ цIийиб адабгъу аьлим-химик ва предприниматель вуди гъахьну. Дугъу ачмиш гъапIдарикан асас вуйиб динамит ву. Аммаки динамит абццували дугъаз шадвал вая хажалат гизаф гъабхнуш, пуз читинди ву.
1888-пи йисан газатариъ, Альфред Нобель гъакIну кIури, макьалйир чап апIуру. ВуйиштIан, гъакIир Альфреддин аьхюну гъардаш вуди ва журналистар гъалатI духьнади гъабхьну. Аммаки А.Нобель чакан дибикIнайи «Аьжалин алверчи гъакIну» кIуру макьала урхуз хъуркьру. Нобели чав аьжал хру мутму арайиз адабгъуваликан дерд зигуз хъюгъру ва, чан ччвурниин али му тIагъма фици марцц апIуруш, фикрарикк ккахъру. Учв йикIайиз йис улихьна му девлетлу касди васият бикIуру ва чан девлетнан 94% премия тешкил апIру фондназ тувуб ккун апIуру. Гьаци 1901-пи йислан мина гьар йисан 10-пи декабриъ (Альфред Нобель гъакIи йигъан) дугъан премия тувувал аьдатнаъ абхъну.
Дишагьлийир – 6,7%
Нобелевдин премия тувуз хъюгъхъанмина дубшнайи 122 йисандин арайиъ думу 894 жилижвуву ва анжагъ 60 дишагьлийи гъадабгъну. Премияйин сагьиб гъахьи дишагьлийирин кьадар 7% бегьем шуладар. Нобелевдин премияйин сагьибаригъ дишагьлийир лап цIибдитIан гъядрувал жюрбежюр себебариинди ачмиш апIура. Ва мициб аьгьвалат арайиз гъювалин асас далил – лап кьанариз дишагьлийириз образование гъадабгъуз мумкинвал адарди, дурарин ихтиярар жиларин ихтиярарсдар дарди гъахьивал ву.
Урусатдиан вуйи дишагьлийирикан улхуруш, Нобелевдин премия гьич саризра тувнадар. Аммаки урус литературайин вакилси, 2015-пи йисан му премияйин сагьиб гъахьи сар дишагьлийин, Светлана Алексиевичдин, ччвур бисури шулу. Ляхин гьаддиъ аки, Светлана Алексиевич Беларусь гьюкуматдин ватандаш ву, ва думу кIваин апIурайидари дугъу чан эсерар урус чIалниинди дикIурайиваликан кIура. Гьамциб аьгьвалатнаанра рябкъюрайиси, Нобелевдин премия туврайидарин рафтариъ саспи гьюкуматариз артухъси гьюрмат апIурайивал, хъа саспидар затра гьисабназ гъададагърайивал а. Думу премия тувдарин гьич дарш гьацIар США-йиан ву. Хъа Урусатдин вакиларигъ чан вари тарихнаъ му премияйиинди лишанлу гъапIдар анжагъ 23 кастIан дар. Урус литературайин вакилариканра, Светлана Алексиевич ктарди, му премияйиинди хьур писателтIан лишанлу гъапIундар. Гьадрариканра сари (Борис Пастернакди), гьюкум хилиъ айидарин гуж дубхьну, премия ккундариз гъапну.
Илмиъ айи дишагьлийирин тема-йихьна хътакури, кIурхьаки, му цирклиъ ихь гьюкумат улихь хьайидарикан саб вуди гьисаб апIура. Саспи улупбариинди, ихь гьюкуматдиъ илмарин докторарин жергейиъ гьамусяаьт тахминан 28 % дишагьлийир ву. Гьисабар гъахурайидарин гафариинди, аьхиримжи вахтари вари дюн’яйиъ дишагьлийир илмиъ, литературайиъ ва жямяаьтлугъ ляхнариъ хьпан аьгьвалат ужувлахъинди гьюдюхюра, ва гъюру 20-30 йисандин арайиъ аьхю хъуркьувалар улупу ва дюн’яйин дережайин премйириинди лишанлу гъапIу дишагьлийирин кьадар асла жараб хьиди.
