Гьарсар савадлу касдиз, пишейиз дилигди, уьмриъ алахьру ва илимдин, гьадму гьисабнаан тарихнан илимдианра, жюрбежюр темйириан чан фикир ашкар апIуз, гьадму гьисабнаан газатдиъ макьала чап апIбииндира, ихтияр а. «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйи ухьуз Асас къанунди тувнайи думу ихтияр ишлетмиш ва тамам апIуз мумкинвал тувра. Му ляхниз газатдин редакцияйиз аьхю чухсагъул кIураза.

 

 

Газатдин машариъ кми-кмиди жюрбежюр темйириан макьалйир чап апIури шулу. Узуз тарихнан илимдин диплом адариз, аьлим-филолог дарза, амма жюрбежюр темйириан йизра макьалйир газатдиъ чап гъапIну.

Амма саспи ихь аьлимари (узуз ебхьурайиз), йиз макьалйир газатдиъ чап гъапIиган, пишекар дарударин макьал-йир гьаз чап апIурачва кIури, редакция-йиз чпин наразивал улупура. Газатдиъ йиз макьала удубчIвиган, сар йиз мирасди – филологияйин илмарин доктори – чан китабдин презентация гъабхурайи вахтнара му месэлайин гьякьнаан чан наразивал улупнийи.
Пишекрарра жюрбежюрдар шулу, ва сасдар пише гъадабгъну адру касари сяняаьткрариз хъушв тувру. Аьхю гафар апIидарза, амма му темйириан макьал-йир дикIуз, гьюжатариъ иштирак хьуз узуз образованиейин бинара, яшайишдин тажрубара айиз.

Гьаму улихьнаси «Табасарандин нурар» газатдиъ Шихмягьямад Гьямидовдин «ГъуштIлар сугъккар дар» кIуру макьала удубчIвнийи. Дишла пидиза, Шихмягьямад Гьяжиевичдихьна йиз аьхю гьюрмат айиз, думу йиз рягьматлу сижар ага Сабир халуйин терефнахъан мирасра шулиз. Шихмягьямад халуйин кеспийин предметдихьна – математикайихьна йизра аьхю гьюрмат айиз, узузра мектебдиъра, институтдиъ урхурайи вахтарира думу предмет варитIан ккуниб вуйзуз. Узура, Шихмягьямад халуйиси, математика варитIан дюз илимси гьисаб апIураза, узура вари илмариъ ва уьмрин гьарсаб дюшюшнаъ гьякь’вал, дюзвал ккунир вуза – му ляхниъ узу дугъахъди «саб лепейиъ аза».

Ихь вари терефарихъан зигьимлу ватанагьли, аьлим-математик, шаир, йиз мирас Шихмягьямад Гьямидовдин гьаму зиихъ кIваин дапIнайи макьалайиъ тувнайи саспи фикрар, йиз хиялнан, гьюжатнандар ву.

ГъуштIилжвуву, Шихмягьягьмад Гьямидовди, гъуштIлар сугъккар дар, дирчвар ву, кIура. Дурар дирчвар вуш, гьаз гъуштIлари табасаран чIалнан сугъккарин нугъат ишлетмиш апIура? Макьалайин автори гьамциб жаваб тувра: ГъуштIилна сугъккарин гъулариан швуваз гъафи дишагьлийири чпин веледариз сугъккарин нугъатнан чIал улупну. (Му гъулаз швуваз гъафи вари дишагьлийир сугъккарин гъулариан вуйин, хъа жилари хизандиъ чпин веледарихъди фуну чIалниинди гафар апIура, дурарира, чпин хпарин тясирнакк ккахьну, дирчварин нугъат гьархну, чпин хулаъ айидарихъди сугъккарин нугъатниинди гафар апIури гъахьнийин?!). Сугъккан ГъуштIилна швуваз гъафи 47 дишагьлийи (1900-пи йислан фуну вахтназ?) ГъуштIил гъул дирчварин нугъатнаан сугъккарин нугъатназ илтIибкIнуш, му диверсйир апIру десте вуки… Хъугъуз шлу ляхин дар (10-диз зарб гъапIишра!), даршиш дурариз «сугъккарин 47 спартан дишагьлийир» дупну ккунду, му гьунар тарихнаъ атIабгуз ва Гиннессдин рекордарин китабдик капIуз ляхин айиб ву!

Узуз мялум вуйиси (архивдин документари шагьидвал апIура), XIX аьсрилан 1917-пи йисаз ГъуштIил гъул асккан сугъккарин гъуларин жямяаьтлугъдик кабхърайи Ляхла гъулан жямяаьтлугъдиз, хъа гъуштIларин гъунши Чювекк гъул – Гъвандикк гъулан жямяаьтлугъдиз дахил шули гъахьну.

Вари сугъакк гъулар 13 ву. Заан су-гъакк мягьялик, Жвулли гъул кIулиъ ади, 7 гъуларин жямяаьтар кахьра – Жвулли, Атрик (Заан ЧIиллихъ), ВертIил, Ургъа, Фурдагъ, ХурсатIил (Улхьан ЧIиллихъ), Ярагъ.

Ляхла гъул кIулиъ айи гъуларин жямяаьтар (вари 6 гъул – Ляхла, Гьаригъ, Ккувигъ, Кьуликк, ГъуштIил, УртIил) – табасаран чIалнан сугъккарин нугъат ишлетмиш апIурайидар вуйи. Гьациб къайдайиъди (чIалнан нугъатнан къайда бинайиз дибисну) имбуну гъуларин жямяаьтарин аьтрафарра пай апIури гъахьну. Месэла, къухурукарин табасаран чIалнан нугъат ишлетмиш апIру гъуларин жямяаьтдиъ – къухурукарин гъулар, нитIрихъарин нугъат ишлетмиш апIру жямяаьтдиъ – нитIрихъарин гъулар ва гь.ж.

Узу ихь тарихи илмарин машгьур аьлим Мягьямед Ражабович Гьясановдихъди рази вуза: гъул, география жигьатнаан цIибди дирчварин чIал апIру гъулаз багахь хьашра (Гъвандикк гъул), чювккерин чIал гизафси сугъккаринубдиз ухшар ву, сабцIибди дирчваринубдиз). XVIII–XIX аьсрарин Табасаран картайик ГъуштIил гъул али йишв’ин сугъккар дибикIна, хъа Чювекк дирчваринна сугъккарин дазуйиин ал. ГъуштIлан заан сугъккарин Фурдагъ гъулаз манзил ГъвандиккнатIан сабцIибтIан гизаф дар.

Табасаран гъулар жюрбежюр жямяаьтарин союзариз (мягьялариз) дахил шулайивал сабпи нубатнаъ чIалнан нугъат ишлетмиш апIурайивалиинди аьгъю шули гъахьну, анжагъ му ляхниъ гъуларин арайиъ айи манзилниин биналамиш хьувал дюз дар. Мисалназ, гъунши табасаран гъулартIан Гъяйтагъ райондин саспи гъулар табасаран гъулариз багахь ву. Гьаци вуйиган даргйиринна табасаранарин жямяаьтлугъ саб дапIну ккундин?! Анжагъ географияйин лишниинди мягьялар жара апIувал дюз дар кIури, ихь аьлим-математик Шихмягьмад Гьямидовдин мягьялар дюзмиш апIбан теория дюзубси рябкъюрадариз.

Багъишламиш апIин, Шихмягьмад халу! ГъалатIар варидарин шулу, хъа гизафси – ляхин апIрударин. Ихь аьхю аьлимарира гъалатIар деетуру. Магьа Мягьямед Гьясановдин «Табасаранарин тарихнаан» кIуру китабдиъ саб гъалатI гъибихънийиз, дидкан узу авториз телефондихъан гъапнийза, думу дидихъди рази гъахьнийи. Дугъу илимдин цирклиъ чан аьхю дережа ашра, узухъди дамагъ ктарди, архаинди гафар гъапIнийи, гъалатI гардандиъ гъибиснийи. Жвуван гъалатI гардандиъ бисувал – жвивалин ва аьхю юкIв айи инсандин лишан ву. Ихь тарихнан илимдин машгьур насигьятчи Мягьямед Раджабович Гьясанов гьацирси гъяркъюнзуз.

Ухьу лигурайи макьалайин аьхириъ авторин Кьалухъ Мирзайикан вуйи фикрарихъдира узхьан рази хьуз шулдар. Автори саб терефнаан «Лику Мирзайи» Надир-шагьдихъди гъубху женгнакан, дугъан игитваликан кIура, гьацира думу бабкан гъахьи йишв (чювккеринна гъуштIларин арайиъ айи гъул, дугъу чан терефкрарихъди Надир-шагьдин жаллатIар гъирмиш гъапIу Жили гъяр кIуру йишв) улупна.

Авторин му фикрарихъ хъугъуз шулу, чухсагъул, мугъу табасаран халкьдин игитрин гьунар дикъатлуди улупна, топономикайин ччвурарра кади. Амма автори, гьяйифки, Кьалухъ Мирза тянкьид апIура – улупнайи «Лику Мирзайи», табасаранарин кьушмарин кIулиъ ади, жара дагъустан халкьарихъди Надир-шагьдиз аьксиди гъубху женгнакан макьалайиъ дибикIнайибдиз лиг.
Кьалухъ Мирзайин биография ухьуз ачмиш гъапIу тарихи илмарин ихь аьхю аьлим Мягьямед Гьясановдиз гьарсар ватанпервер табасаран касди дюаь дапIну ккунду. Ихь халкьдин игит Кьалухъ Мирзайиз чан эсер бахш апIбаз Багъир Ражабовдизра чухсагъул дупну ккунду (гъубшу юбилейихъдира думу тебрик апIураза).

Аварарин халкьдин милли лишан (символ) – имам Шамил, лезгйирин – Шарвили ву. Жара халкьарин дурарихьна вуйи рафтарар жюрбежюрдар ву: терефкрарра, къаршуди вуйидарра а. Му халкьарин милли лишнар духьнайи касарикан дурари «завун хядар» дапIна (йиз фикриан, гизаф дюшюшариъ лайикьсузди), дурариз Дагъустандин меркездиъ гюмбтарра дивна. Му касари дарапIу, амма халкьди дурарин ликрихъ хъитIнайи игитваларикан улхуруш, Толстойдин «Гьяжи Мурад» дурарин багахьра дивуз шулдар!

Амма чпин халкьдин арайиъ дурарихьна вуйи янашмиш’вал сабсиб ву – милли разивал, гьаз гъапиш дурар му халкьарин, чпиинди дамагъ апIуз гъитрайи милли лишнар ву, дурар аварарина лезгйири пайгъамбрарси гьисаб дапIна, гьаддиз чпин арайиъ дурариз къаршуди гаф апIувал – аьхю тахсирси гьисаб апIура.

ДГУ-йин профессорихьан (ччвурназна фамилияйиз гъилигиган, жара миллетдин агьали) табасаран халкьдин милли игит, ихь милли лишан Кьалухъ Мирзайикан гьерхувал дюз даруб вуди гьисаб апIураза. ДГУ-йин профессор-тарихчийин илмин дережа Мягьямед ГьясановдинтIан заануб вуйин?! Дагъустандиъ Кьалухъ Мирзайин биография Мягьямед ГьясановдизтIан гизаф аьгъюр адар! Думу гьамусяаьт Дагъустандиъ варитIан аьхю ва тарих аьгъю аьлим ву.

Кьалухъ Мирза Табасаран халкьдин милли лишан ву, гьаддиз ватанпервервал кайи гьарсар табасаран касди дугъан ирс дюбхну ккунду. Писателари, яратмиш апIбан цирклиъ лихурайи гъуллугъчйири дугъан суратназ цIийи лишнар тувну кIури, ухьу дурариз тянкьидвалин гафар апIуб ярамиш ляхин шуладар.

Узу ихь гьюкуматдин аьхю гъуллугъариъ айидарихьна, Табасаран ва Хив районарин, Огни шагьрин регьбрарихьна, табасаран халкьди ктагъу Дагъустандин Халкьдин Собраниейин депутатарихьна илтIикIураза ва дурарикан, Мягьячгъалайиъ Кьалухъ Мирзайиз гюмбет дивбан бадали, Дагъустандин Главайихьна ва правительствойин председателихьна илтIикIуб ккун апIураза.
Ихь халкьдин милли игит, табасаран эскрарин машгьур регьбер, шаир ва ашукь Кьалухъ Мирза чаз Дагъустандин меркездиъ ядигар дивуз ухдитIан лайикь ву. Ихь милли лишан жара Дагъустан халкьарин лишнартIан ужузуб ва аьжузуб дар, ШарвилитIан ихь игит гюмбет дивуз лайикьлур ву, гьаз гъапиш Кьалухъ Мирза зиихъ улупнайи лезгйирин, гизафси махъварикан ибарат духьнайи ШарвилитIан гьякьлур, гьякьикьатдиъ гъахьир ву. Дагъустандин халкьарин азадвал бадали Кьалухъ Мирзайи чан жан тувну, гьаддиз дугъаз республикайин эгьемият айи ядигарра дубхьну ккунду. Думу тикмиш апIбаз дакьатарра республикайин бюджетдиан тIалаб апIуб лазим ву.