Табасаран райондин — 90 йис
Гьаму месэлайин гьякьнаан гъабхьи сюгьбатнакан макьала «Табасарандин нурар» газатдиъ (15 март, №11, 2019-пи йис) чап дапIна. Сюгьбат Москвайин гьюкуматдин технический университетдиъ урхура- йи ихь ватанагьли Ренат Ханмягьяммедовдихъди гъабхьнийи. Чан сюгьбатнаъ дугъу, табасаран гъуларин тарихнан ядиграрикан мялуматар агбиин эллешмиш духьназа, кIура.
Гьарсар касдиз чан халкьдин тарих аьгъюди ккунду. Ихь яшлу агьалйири ухдихъан мина тарих аьгъю апIбаз аьхю фикир туври гъахьну. Дагъустандин имбу халкьаризси, табасаран халкьдизра кюгьне тарих а. Думу гьаци вуйиб гъвандин ва жара деврарин ядиграри субут апIура. Думу ядиграр Рубас нирин гъирагъарихъ, ТинитI, Хюряхъ гъуларин багарихь гъидихъну.
Мидланра гъайри, Табасарандиз дахил шлу жилариин кемшрин, рукьан ва жара деврарин хайлин кьадар ядиграр ал.
Амма сасдар аьлимари – И.Березинди, М.Ихиловди ва жарадари – табасаранариз кюгьне тарих адар кIури, дибикIна.
Табасаран халкьдиз тарих адар кIурудариз, табасаранарин тарих лезгйирин тарихдихъди ахтармиш апIрудариз жаваб вуди, узу университетдиъ урхурайи йисари ихь халкьдин тарихдиин лихури, 1959-1962-пи йисари, курсарин, дипломдин ляхнар гъидикIунза. Аспирантурайиъ урхурайи ва СССР-ин илмарин Академияйин Дагфилиалин тарихдин институтдиъ лихурайи йисари, ихь халкьдин тарих ахтармиш апIувал давам дапIну, швнуб-саб китаб, варжариинди макьалйир гъидикIунза.
Халкьдин тарих ахтармиш дапIну ккудубкIуз шлуб дар. ЦIийи мялуматар, жюрбежюр ядиграр, документар агбахъди сабси, тарихдин сасдар меселйир цIийикIултIан ахтармиш дапIну ккунду.
Сасдар ихь ватанагьлийири, табасаран халкьдин тарих ахтармиш апIурача кIури, фу-вушра бикIуру, телевизориан улхуру. Сари, аьлим вуза кIури (дугъан ччвур пидарза), йиз макьалйир китабарик каъру, чав гъидикIдарси тувру. Мицдар касариз илимдиъ плагиатчи, яна тIафал, угъри кIуру. Гьадму плагиатчийи чан бикIбариъ йиз ччвур кIваинкьан апIурадар.
Мисал вуди, ихь ватанагьли И.Р.Исаевди «Табасаран тарих дегьзаманйирилан гъийин йигъариз» кIуру китаб чапдиан адабгъну. Китаб наан адабгънуш, дибикIну адар, хъа спонсор Саратов шагьриан ву. Му китабдик дибикIна: «Йиз бицIи халкьдиз». Ихь халкь бицIиб дар. БицIи халкьар 5 агъзуртIан цIиб вуйидар гьисаб шулу. Китабдин 4-пи машнаъ автори бикIура: «Аьхю баркаллагь Ильясов Султансяид Яндархановичдиз, къумугъ агьалийиз ва табасаран халкьдин тарих аьгъюриз». Дицир тарихчи адар. Му китабдиъ И.Р.Исаевди Ирандин Табаристан вилаятдин тарих Табасарандин тарих вуйиб гьисаб дапIна. Амма Табасарандин Ирандин уьлкейин Табаристандихъди саб аьлакьара адар. Табаристандин ччвурнахъ Каспий гьюлиз Табаристанарин гьюл кIури гъахьнийи, хъа садар ихь ватанагьлийири думу Табасарандинубси гьисаб апIуру. Гьаддихъди сабси дупну ккундуки, сасдар ихь ватанагьлийири, Ирандиъ 3 млн табасаранар дуланмиш шула, кIура. Гьамура аьхю кучIал ву.
Телевизориан тарихнакан улхури, газатариъ макьалйир дикIури, ихь ватанагьлийириз йиз китабарин, макьалйирин ччвур аьгъдар, хъа Ихиловдин аьгъя. Улхрудари дугъаз Пинхасов кIури шулу. Хъа Ихиловди чан ахтармиш апIбариъ, табасаранар лезгйир ву кIури, дибикIна. Амма дидкан дурариз хабар адар.
Ихь халкьдин тарихдикан йиз китабар, макьалйир, Урусадиъси, жара уьлкйириъра машгьур ву: Ирандиъ, Турцияйиъ, Болгарияйиъ, США-йиъ ва гь. ж. Аьлимари дурариз аьхю кьимат тувна.
2001-пи йисан Урусатдин Госдумайин «СатIивалин фракция-йиъ» ихь халкьдин гьялнакан ва тарихдин меселйирикан гъулхунза. 2011-пи йисан чапдиан удубчIву «Йиз дагъустан халкь» кIуру китабдиъ Р.Гь.Аьбдулатиповди табасаранарин тарихдикан чаз ккуниганси дибикIна. Дугъаз жаваб вуди 2011-пи йисан 16-пи декабриъ «Махачкалинские известия» газатдиъ йиз макьала удубчIвну. Думу макьала 2012-пи йисан январиъ «Табасарандин нурар» газатдиъра чап дапIна. Расул Гьямзатовди «Йиз Дагъустан» китабдиъ гъалатI вуди, наиб Гьяжи-Мурадли имам Шамилиз Табасарандиан машнак хал кайи риш гъахну кIури, дибикIна. Расул Гьямзатовдин гъалатI фикрар йиз «Табасаран XIX аьсрин 20-50-пи йисан урус паччагьдиз къаршу дявйир гъахру вахтна» китабдиъ (Мягьягъала, 1997-пи йис) батIул дапIна.
Гьамус Къурбан Акимовдин «Лезгистан» кIуру китабдикан пуз ккундузуз. Дугъу табасаранарикан лезгйир дапIна. Дугъан гъалатIнан фикрариз йиз жавабар «О некоторых спорных вопросах, изложенных в энциклопедии «Лезгистан» («Табасарандин нурар», 18-пи ноябрь 2016-пи йис) ва «Ещё раз о некоторых националистических и антиконституционных измышлениях, изложенных в книге К.Акимова «Лезгистан» («Табасарандин сес», 9-пи декабрь 2016-пи йис) макьалйириъ чап дапIна.
Табасаранарикан хайлин жара аьлимарин гъалатI кайи фикрарра йиз китабариъ, макьалйириъ улупна.
Улихьна йисари табасаранарикан лезгйир апIуз Гь.Аьбдурягьимов, М.Къягьриманов, Н.Гьяжиев ва жарадар хъюгънийи. Табасаранар фужар вуш, дураризра вахтниинди лайикь вуйи жавабар китабариъ, газатарин макьалйириъ тувунза. Гь.Аьбдурягьимовдиз жаваб йиз «Халкьдин гьяракатнан лидерин гъалатI вуйи фикрар ва лигбар» кIуру макьалайиъ 1992-пи йисан тувназа. Думу макьала йиз «Табасаранарин тарихдиан» 2002-пи йисан Мягьячгъалайиъ чапдиан удубчIву китабдин 318-327-пи машариъ чап дапIна.
Ихь халкьдин тарих жара халкьариз аьгъю хьпан бадали, кюгьне ва гьамусдин ихь лайикьлу ватанагьлийириз кьимат тувну, дурарин гьякьнаан серенжемар духну ккунду, шлубкьан дурариз ядиграр дивну ккунду. Аьлимарин фикрариинди, улигьди ихь халкьдин машгьур агьалйир жюрбежюр уьлкйириъ лезгйирси аьгъюди гъахьну. Хъа гьамус азербайжан аьлимари Абас-Къули-Агъа Бакиханов, Гьяжи Дадашевич Ханмягьямедов ва жара машгьур табасаранар чпиндарси гьисаб апIура, дурарикан китабар адагъна.
Ихь халкьдин тарих аьгъю апIбан бадали, халкь сатIи апIру, тарихдихъди аьлакьалу серенжемар духну ккунду. Мисал вуди, шубуд йискьубак саб ражну Кьалухъ Мирзайиз тялукь вуйи серенжем гъабхувал. Дербент шагьриан Табасаран гъуларизкьан вуйи Баруйихъди (Дагъбаруйихъди) аьлакьалу гьядисйир аьгъю апIувал гизаф лазим ву. Ихь халкьди, Дагъустандин имбу халкьариси, чапхунчйирихъди дявйир гъахури гъахьну, иллагьки, иранарин, тюркерин кьушмарихъди.
Надир-шагьдиз къаршу вуди 174-пи йисан аьхю дявйир ТIивак ва жара гъулариъ гъахьну. Ихь гьарсаб гъулаъ машгьур касар а. Гьадрарин уьмур ахтармиш апIувал, ядиграрикан бикIувал, дурар уьрхювал, тарих ахтармиш апIувалик гьарсар касди чахьан шлу пай кивувал ккун апIурза. Гьарсари чан тухмикан гъибикIиш, тарих арайиз гьюру. Жвуван халкьдикан жара миллетаризра мялум апIбан бадали, зегьмет дизигну ккунду. Хъана кIураза, ихь халкь сатIи апIру серенжемар кIули духну ккунду. Серенжемар гъахбаъ Табасаран ва Хив районарин культурайин отделарин гъуллугъчйири ляхин дапIну ккунду.
Гьар йисан дурар Ахты гъулан «Шарвили» фестивализ гъягъюру, хъа Хючна ва Хив гъулариъ халкь сатIи апIру серенжемар гъахурадар.
Аьхиримжи йисари Хив ва Хючна гъулариз кьюбиб районарин гъуларин вакилар, Мягьячгъалайиан, жара шагьрариан жюрбежюр гъуллугъариъ айи касар уч дапIну, «Эбелцан» машквар апIуз хъюгъна. ХутIлиъ зегьмет зигру нежбрарин машквар гъуллугъариъ айи агьлийирин машквриз илтIибкIна. Улихьдин вахтари «Эбелцан» машквар гьар гъулаъ нежбрарин гьюрматназ апIури гъахьнийи. Машквар улубкьувал гьар гъулаъ нежбрарин лишнарин ишарйириинди аьгъю апIури гъахьну, хъа гьамус гъуллугънаъ айи касариз ккуни вахтна тяйин апIура.
2019-пи йисан Табасаран райондин 90 йис тамам шулу. Му гьядиса кIули гъабхбан бадали, вари терефариан метлеблу ва лайикьлу серенжемар духну ккунду.
