Вари халкьарин бабан чIаларин Йигъ
Мегьемер Гьяжиибрагьимов, Гувлигъ гъул
Йиз чIал закур йибкIуруш,
гъи уьмриан гъягъюз гьязур вуза
Р. Гьямзатов
Эвел гъубшу нумрайиъ
Макьалайин кIул ачухъ апIури, ихь табасаран чIалнак шулайи ачIликанра пуз ккундузуз. АчIал капIрударра ухьу вухьа: китабарин ва макьалйирин авторар. Зиихъ дупнайи суалихьна сабсана суал тувраза: «Ухьуз гьацикьан лазим вуйинхъа ихь чIал?». Уьмрин мянайиз лигуруш, ав, гьякьикьатдикан улхуруш – ваъ. Эгер ихь чIалнакан дидикIнайи чIилли китабар, макьалйир тартиб гъапIиш, гизафдарин авторари чпи бикIурайибдик чпи ачIалра капIра. Йиз гафар гизафси чIалнан зиин ляхин апIурайи аьлимарихьинди, макьалйирин авторарихьинди илтIикIну кIурайидар вуйиз, гьаз гъапиш, китабар адагъурайидар, таржумйир апIурайидар ухьуз улхбаъ нумунади суратлу шулайидар ву. Гьарсаб китабдин, газатдин аьхириъ автор, корректор, редактор фуж вуш – вари дибикIну шулу. Чапдиз тувруган, гьарсари къул зигбиинди дибикIнайибдиз чан разивал улупруган, зиихъ дупнайи касар китабдин, макьалайин мянайиз, гафарин гъурулушдиз, кайи гъалатIариз дилигну ккунду. Варидарихьинди ухьу гьарай апIруган, гьадму гьарайнахъ кюмекназ гъюрударигъ ухьура духьну ккуниваликан фикир апIурадархьа.
Йиз гафариз къаршуди удучIврударра хьуз мумкин ву, амма улихьна вахтари макьалайиъ, йиз хусуси фикир ачухъ апIури, ихь чIалнан бина вуди кьюбиб районарин нугъатарикан кIул’инди саб нугъат гъадабгъувал дюз гъюрадар кIури, гъибикIнийза, гьаз гъапиш, гьадму нугъатнакра ихь литературайин чIалназ ва имбу нугъатарин эйсйириз хас дару, кьабул даршлу жюрейин гафар гизаф ка, дурар тартиб апIувал, къайдайиз хувал лазим ву. Вари табасаран халкьдиз кайи серенжемдиъ гьарури леэф чаинди зигувал, чпин йишван маракьар зади дерккувал дюз гъюрадар. Ерлешмиш дубхьнайи йишв, чIалнан хусусивал фикирназ гъадагъну, Кафари терефнаъ айи нугъатарикан варитIан кьабул шлуб НитIрихъ мягьялин нугъатнахьди сатIи дапIну, литературайин чIал дюзмиш гъапIнийиш, гизаф мубарак ляхин шуйи. Кафари терефнаъ яшамиш шулайи табасаранар НитIрихъ мягьялин нугъатнан гизаф гафарин гъавриъ шуладар. Думу гафар гьякь табасаран литературайин чIалназ хас вуйидарра дар. Мисал вуди: агъзут, аттур, апампа, аьду, гьижа, бажгъан, бейбуха, буй-буха, ваякьан, даши, девит ва гь. ж.
Табасаран чIал НитIрихъ нугъатнан фонетикайиин ва грамматикайиин асасламиш дубхьна кIури, гьадму мягьялин гимихь хьайи гафар вари табасаран литературайин чIалназ хруб дарки.
Ухьу фунуб чIал гъадабгъишра, думу гъунши чIаларин тясирнаккан уьбхювал лап читин ляхин ву, хъа узуз, чIалнаъ аид гафар ашра, ихь бикIбариъ, улхбариъ гизаф урус, аьраб, тюрк чIаларин гафар ишлетмиш апIбакан ва ухьу деетру гъалатIарикан пуз ккундузуз. Думу гафар ишлетмиш апIрударра гизафси чIалнан марццивалихьна дих апIурайидар ву. Жара чIаларин гафар ихь чIалнаъ фици учIвру? Саб гъапиб, тазади адабгъу шейънан ччвур, аид гаф ихь чIалнаъ адруган. Кьюб гъапиб, ихь темпелвалиан, «такабурвалиан», чIалнан зиин ляхин апIуз даккниган. Такабурвалиан кIуруган, урхрударин, хъпехъурайидарин фикир чаина гужалди жалб апIбан, дурариз тясир тувбан, эсер апIбан бадали, жара чIаларин гафар ишлетмиш апIурахьа (проблема, конкретно, приблизительно, кесдирма, центр, экономия ва гь.ж.), ихь чIалнаъ аид гафар ашра. Фукьан жара чIаларин гафар ухьу ишлетмиш’валиъ тIаъраш, ихь бабан чIалнан гафар гьадмукьан ярхла апIурахьа. Вари гафар ихь чIалназ илтIикIубра гьарган дюз гъюрадар: гаф мешребсуз, сурат зяиф, мяна ужуз шулу. Мисал вуди, самолётдиз – тIирхал, упражнениейиз – илчIихуб, холодильникдиз – бузхана, апельсиндиз – партахал пуб ва гь.ж. Эгер ухьуз чIал марцциди ккундуш, гьаз ухьу кIуру «руководствойикк- ди, «ресурсар», «центр», «конк-ретламиш» апIуб, «сторож», «описать» апIуб, «образованиейин», «разделар», «стоп-кран», «приблизительно», «приёмариинди», «произведение», ухьуз аид гафар ашра: регьберва-ликкди, дакьатар, меркез (кIулин идара айи, метлеблу йишв), ачухъ (муаьйан) апIуб, гъаравул, сурат апIуб, илимдин (аьгъюваларин), паяр, яваш апIру (дебккру) кран, тахминан, къайдайиинди (жюрейиинди), эсер ва гь.ж.
Табасаран чIал НитIрихъ нугъатнан фонетикайиин ва грамматикайиин асасламиш дубхьна кIури, гьадму мягьялин гимихь хьайи гафар вари табасаран литературайин чIалназ хруб дарки.
Гьаз, къайда ачухъ апIури, «сабгъапиб» сатIиди, «кьюб гъапиб», «шубуб гъапиб» – жаради дидикIна? Саб йишвак «баркван», тмуну йишвак «баркаван» бикIурахьа, литературайин чIалнаъ шубуб жюрейиинди бикIуб рябкъюру «ганц», «ганчI», «инцI» – кIуру гафар, кьюб жюрейиинди «хь», «гь» гьярфар гъяйи гафар (багахьлуйир, багагьлуйир). Имбударира кьабул апIуруш, манзил, тереф улупру гафариъ «хь», тухумвал улупру гафариъ «гь» бикIувалин теклиф апIуйза: багахьна, гьарихьна, халайихьна ва багагьлу, багагьлуйир… Ихь чIалнаъ яркьуди ишлетмиш апIурайиб ву «пеъ» кIуру гаф, шли ишлетмиш апIурайиб ву «фере» (курица, курочка) гаф? Шли-вуш, фикир дарапIди, гьавайиз гаф деебтуру, думура чаз ккуниганси ккуни йишвахьна тIибхуру. Урус чIалнан гаф «выступил» ихь чIалназ «удучIвну гъулхнийи» кIури, таржума дапIна. Наана думу удучIвну? «Чан улхбаъ (Аьлди, Велди, Исайи, Мусайи) гъапнийи» пуз, бикIуз шулдарин? Гьаз дупна «жямяаьтлугъдинна образованиейин проект» «жямяаьтлугъдинна аьгъюваларин (илмарин) проект дибрикIди?
Муниципальный район «Табасаранский район» кIури, бикIувал дюз даруб вуди гьисаб апIураза. Саб мяна айи гаф кьюб ражари текрар апIайиз, Муниципальное образование «Табасаранский район» гъибикIиш, айигантIан дишди шул кIури фикир апIурза.
Ччвур тувбан предложениейиъ саб гаф ихь чIалниинди тмуну гаф урусдиинди бикIурахьа: «Дагъустандин образование за апIру институт». Дагъустандин билиг (аьгъювалар) за апIру институт – кIури таржума тувуз шулу.
Гафарин гъурулушдин, грамматикайин терефнаан гьамцдар предложенйир фици рякъюрачвуз: «Увуз кIайиз, уву йип. «Килингъина юкьубпи цIарнаъ гъалатI а»? «КIайиз» кIуру гафнан эвел, ччив фициб ву? Гьадму гаф чапдиз тувури йипри сану. Ясана «ккилингъина» гафнан эвел фу ву? Шулдарин «Увуз пайиз, уву йип», «Искканзина юкьубпи цIарнаъ гъалатI а», – кIури бикIуз? Гьаз ухьу бикIуру «Гьарин кIанакк бицIидари тамшйир апIурайи», «Гьарикк…» кIури бикIуб дишди шулашра? Урус чIалнаан ихь чIалназ «она замужем» – думу швувахь хьа кIури, илтIибкIна. Фу гафнакан арайиз дуфнайиб ву «швувахь» кIуру гаф? Дугъриданра, «узуз ккуниганси бикIураза», кIуруганси дубхьна. Ихь чIалнаъ аид гафар ашра, ишлетмиш’валиъ ади гизаф рякъюру «конкретно», «аьхю роль уйнамиш..», «активно вуди…», «качествойиз дилигну» ва гь.ж. ибарйир.
«Табасаранец ва табасаранка» кIуру гафарин ерина «табасаран» кIури бикIуз ихь улихь диврайи теклифдира дюз йишвахь ухьуз читинвалар арайиз хурайиганси рябкъюразуз. Айи документарикан гьапIруш, таза документар ацIруган, балинубдик миллет фици, шуранубдик фици бикIуруш, ихь теклифчйири ачухъ апIурадар.
Ихь чIалнакан улхруган, ухьу жара миллетарин «аьлимари» дидкан кIурайибдиз, дупнайибдиз кьадарсуз гизаф фикир туврухьа. Кьадарсуз гизаф духьна гьадму «аьлимарра». Дурарихьан ухьхьанси ихь чIал кIван мани гьиссариинди кьабул апIуз, дидиз кьимат дивуз, наан, фила, фици, фу дупну ккундуш, улупуз хьибдар. Дурар вари мисал вуди ва нумунади улупури гъахьиш, ухьуз ихь чIал саб натижайихъна хуз ва къайдайиъ дебккуз читинди хьибди. «Табасаран чIал дюн’яйиъ варитIан читин чIаларин дахилнаъ а», – гъапидарра гьадму жара миллетарин «аьлимар» ву. Ихь чIал фукьан-вушра рягьтибра, мубарак чIалра ву, анжагъ дидик ачIал хьуз гъибтну ккундар. Гизаф ачIал кайиган, ихь мягьсуларира ужуб бегьер туври шулдар, экинра пуч шулу. ЧIалра гьациб мутму ву.
Зиихъ дупнайисдар мисалар гизаф арайиз адагъуз шулу, хъа ихь чIал гюзчиваликк гъибтбан бадали, улупнайи гафар чIяаьн шул кIураза. Макьалайин метлебра – ухьу кIурайи гафарна ихь ляхнар чиб-чпиз аид вуди дерккувал вуйихь. Улихьдин жара миллетарин «аьлимар» кIакIнаъ дерккну, ухьу табасаран чIалнан гьюкум гъапIуб бес ву. ЧIалнан месэлйир гьял апIбан бадали, ухьузра фукьан-вушра илимдин заан ччвурар тувнайи аьлимар ахьуз. Чпи айи яратмиш’валин рякъюъ дурариз ягъурлу хъуркьувалар ккун апIидихьа.
Тема давам апIури
