Ватан уьбхрурин Йигъ – 23-пи февраль – ихь уьлкейиъ къайд апIури гизаф йисар ву. Мялум вуйиси, официально вуди 23-пи февраль 1918-пи йисан кайзерин Германияйин кьушмариин фягьлийиринна нежбрарин Уьру Армияйи гъалибвал гъадабгъувалихъди аьлакьалу гъапIну. Сифте, яна 1922-пи йисан, думу машквар Уьру Армияйин Йигъси хъа, 1946-пи йислан мина – Советарин Армияйин ва Дявдинна Гьюлерин Флотдин Йигъси мялум гъапIнийи. Хъа 2002-пи йислан мина дидиз жара ччвур тувна – Ватан уьбхрурин Йигъ, ва му машквар Ватан уьбхювалихъди аьлакьа айи вари агьалйирин машквар дубхьна.
Урусатдин Яракьлу Кьувватарин эскрари гъи чпин аьхю насларин варитIан ужударсдар аьдатар давам апIура. Хъа Ватандин Аьхю дявдин йисари дурари улупу аьхю гьунарар, фидакарвал затра кIваълан гъягърудар дар. Думу дявдин женгариъ 180 агъзуртIан артухъ дагъустанлуйир иштирак гъахьну, дурарикан 90 агъзуртIан артухъ республикайин баяр ва шубар гъийихну. Фашистарин Германияйихъди вуйи женгариъ Табасаран райондиан вуйи эскрарира аьхю гьунарар улупну. Дурарикан гизафдар гьюкуматдин пешкешарихъди лишанлу дапIна. Гъи дурарикан ухьухъди хъимбудар 3 кас ву.
Ватандин Аьхю дявдин женгариъ Табасаран райондин Лижва гъул’анра 40 жигьил иштирак гъахьну, дурарикан 22 жигьил дявдин майднариъ гъийихну ясана чпикан хабар имдарди гъудургну. Дявдиан чпин буржи лайикьлуди тамам дапIну кьяляхъ гъювал кьисмат гъабхьи жигьиларин арайиъ Гьябибуллагь Уьмаровра, Сейфудин Исламовра айи.
Лижва гъулаъ нежбрин хизандиъ бабкан гъахьи Гьябибуллагь Уьмаровдин дяви ккебгъру вахтна 21 йис вуйи. 1941-пи йисан ккергъбан мектеб ккудубкIну, думу Чапаевдин ччвурнахъ хъайи колхоздиъ лихурайи. Дявдин садпи йисан Гьябибуллагь Мамедгъалайихъ оборонайин тикилишар дивбаъ иштирак гъахьну, ва, жанлуди лихбаз лигну, «Лайикьлу зегьметназ лигну» медалихъди лишанлу гъапIну. Дидин гьякьнаан 1942-пи йисан декабрь вазлиъ чапдиан удубчIву «Дагестанская правда» газатдиъ дибикIнайи макьалайи шагьидвал апIура. Думу газат гьамусра Мягьячгъалайин Женгнан адлувалин музейиъ уьбхюра.
Жигьил 1942-пи йисан чан хушниинди фронтдиз гъушнийи. Дугъан дявдин рякъ Белоруссияйин 3-пи фронтдиъ армияйин генерал Черняховскийдин регьберваликк ккайи 77-пи гвардияйин стрелковый полкнан 362-пи стрелковый дивизияйиъ кебгъру. Дугъу сабпи ражари вуди Орша шагьриъ кIули гъушу женгариъ иштирак’вал гъапIну. Дугъаз кьюб ражари гъагъи зийнар гъахьну. Сагъ хьпан кьяляхъ, думу хъана фронтдиз гъягъюйи. Гьябибуллагь Уьмаровдин женгнан рякъ думугандин Ригъ гьудубчIвру терефнан Пруссияйин шагьур Кенигсбергдиъ (гъийин Калининграддиъ) ккудубкIну. Душваъ дугъу Аьхю Гъалибвалра къаршуламиш гъапIну.
Гьябибуллагь Уьмаров «Женгнаъ хъуркьувалар улупбаз лигну», «Кенигсберг бисбаз лигну», «Германияйиин гъалибвал гъадабгъбаз лигну» ва жара медаларихъди, гьацира Ватандин Аьхю дявдин кьюбпи ва шубубпи дережайин орденарихъди лишанлу гъапIнийи. Дугъан багахьлуйири кIурайиси, Гьябибуллагь Уьмаровдиз И.В. Сталиндихьан ва чав гъуллугъ апIури гъахьи полкнан командованиейихьан чухсагъул мялум дапIнайи. Дурариин думу гизаф разиди шуйи.
Дявдин кьяляхъ багъри гъулаз хъадакну гъафи Гьябибуллагьди сифте йигъарилан мина колхоздиъ зегьмет зигуз хъюгъну ва колхоздиъ жюрбежюр гъуллугъариъ гъилихну. Думу 1993-пи йисан гъагъи уьзриан кечмиш гъахьнийи. Гъи Гьябибуллагь Уьмаровдин баяри, шубари, худлари чпин аба аьхю дамагъ кади кIваин апIура. Гъуландаризра думу ужур зегьметкешси, насигьятчиси ва юлдашси кIваинди ву.
Лижва гъул’ан Ватандин Аьхю дявиз душну, кьяляхъ гъафидарин арайиъ Сейфудин Исламовра айи. Думу 1913-пи йисан бабкан гъахьну. Байвахтнахъан мина жигьил гъулан мяишатдин ляхнариин машгъул вуйи, ва дугъу вари уьмур думу цирклиз бахш гъапIну. Багагьлуйирин гафариинди, Сейфудин Исламовдин байвахтна гъулаъ мектеб адайи, гьаддиз дугъхьан урхузра гъабхьундайи.
Ватандин Аьхю дявдиз Сейфудиндиз 1941-пи йисан июлиъ дих гъапIнийи. Дугъу женгнан рякъяр Украинайиъ, Польшайиъ, Австрияйиъ ккадаъну.
Дявдиан кьяляхъ хъадакну гъафиган, фронтдин иштиракчийи чан женгнан биографияйиан гьамциб маракьлу ихтилат ктибтури гъахьну. Женгнан кьушмариз жара гъапIиган, дугъаз частнаъ санитарвалин аьраба ихтибар гъапIнийи. Дугъан вазифа – женгнан майдандиан гъийихдар ясана зийнар гъахьидар кьяляхъ адагъувал, дурар санчастдиз ясана госпитализ гъахувал вуйи. «Саб ражну женгнан майдандиан зийнар гъахьидар адагъурайиган, узуз зийнар духьну дахънайи йиз гъулажви Султан Асланов раст гъахьунзуз. Думу санчастдиз гъахунза ва госпитализ гьауз кюмек гъапIунза…»
Султан Аслановдизра дявдиан кьяляхъ хъадакну гъювал кьисмат гъабхьну. Дявдин кьяляхъ йисари дурари думу дюшюш кми-кмиди кIваин апIури гъахьну.
Дяви писуб ву, дидиъ шадвалин дюшюшар гизафси чан саягънандар шулу.
Хъа Лижва гъул’ан вуйи Мевлют Аьрабовдин багахьлуйириз дугъан женгнан биографияйикан, дугъан кьисмат фициб гъабхьнуш, гъира мялуматар адар. Дугъаз Армияйиз Ватандин Аьхю дяви ккебгъайиз улихьна йисан дих гъапIнийи. Хъа дяви ккебгъруган, дугъу Украинайин Винницкий областдиъ танкист вуди гъуллугъ апIурайи. Эскриз гъулаъ дада, шубур учвтIан бицIи гъардшар ва чи ккилигурайи. Гьацира жигьилиз швушвра ча дупнади гъахьну. Дяви ккебгъбан кьяляхъ, багахьлу-йири Мевлютдихьан саб кагъаз гъадабгъну. Дидик чпи женгнаъ учIвуз гьязур шулайиваликан дибикIнайи. Кьяляхъна йисари Мевлютдин бицIину гъардшар Гьяжимусара, Манафра Ватандин Аьхю дявдин женгариъ иштирак гъахьну.
Мевлют Аьрабовси, чпикан хабар имдарди гъудургу эскрар цIиб адар. Хъа ухьу дурар ихь Ватан, ихь гележег, ухьу ва ихь веледар бадали гъудургувал, гъулаз кьяляхъ дарфивал кIваълан гьархидархьа.
ЦIийи Лижва гъулан мектебдин ТОКС-дин дестейи чпин гъуландарин женгнан адлувалин рякъяр ахтармиш апIура ва «Учу кIваин уьрхюрача ва учу дамагъ апIурача» альбомдиъ цIийи-цIийи материалар дикIура.
Шиклариъ: 1. Гьябибуллагь Уьмаровдин 40-пи йисарин шикил. 2. Сейфудин Исламов. 3. Чакан хабар имдарди гъудургу Мевлют Аьрабов.
