Мегьемер Гьяжиибрагьимов,
Гувлигъ гъул
«Хизандиъ сар велед гъахьиган бабкан,
Дишла дугъаз тувру адлу ччвур – Инсан,
Хъа думу ччвур саб ражнукьан тадабхъиш,
Сарихьанра сарун за апIуз шулдар»
(Шамил Къазиев)
Гьаму макьала Шамиликан вуйи гафарилан ккебгъуз ккундузуз. Фуж ву Шамил? –
Инсан кIваъ ади яшамиш гъахьир,
Инсандихъан юкIв убгури уьмриан гъушур,
Инсанвалин вирд хьади шаир гъахьир,
Шиърарин вилаятдиъ чаз гюмбет дивур.
Ав, гьякь шаирар инсанвалин вирд хьайидар ву. Шамил Къазиевра гьацир шаир ву. Шамилин уьмрин ва яратмишарин метлеб, Расул Гьямзатовдинси, завун ягъли хядариз ухшар вуйи инсанарихьна «тIирхуб» вуйи. Жвуван яратмиш апIбариъ Шамили чан кIван гьевеслувал, гафнан устадвал, зигьимлувал, имбударихьан тафавутлу дюн’яйихьинди лигувал ва думу рябкъювал, чаз айи инсанвалин мани гьиссар урхрударихьна рукьувал чан асас буржи ва метлеб вуйивал улупну.
Шаир, инсан ва инсанвал – уьмриз кьимат диврайи, чиб-чпихьан жара апIуз даршлу гафар ву. Шамил бицIидарин, жигьиларин, агьли касарин, дурарин табиаьтдин, ухьлан илтIибкIнайи табиаьтдин – варидарин чIал аьгъю шаир, варидарихъди сюгьбатар гъахуз удукьру кас вуйи. Дердну, гъамну жвар йивуз хъюгъган, вахтсузди уьмриан гъушу чан байвахтнан дуст Рамазан Аьлибеговдихъди «апIурайи гафариз» саб фикир тувайчва:
Гьамус учву «душваъ» айиган вари:
Дада, гага ва уву – бай, йип ари –
Гьибгъри шулзуз, Рамазан, уву, йиз дуст,
Яв юрднаан лигурайиси узуз.
Яраб увуз пуз ккуниб айкIан? Фиткан?
Узуз хабар тувуз шулдарш дидкан,
АпIин сарун увуз айи саб чара –
Ихь байвахтнан жини лишан … ишара…
Даршсана …………………. Ахъиган нивкIун хабаъ,
Саб гафкьан ип йиз ибаъ.
«Инсан» кIуру эсериъ Шамили заманайизра, инсандизра, инсанвализра кьимат дивра, уьмрин метлеб фу вуш, бахтлур фуж вуш ктибтура. КIвак гъалабалугъ’вал кади, шаири гьаму заманайиъ уж’вална харживал, кучIална гьякь, бабкан гъахьи кьюдюхрарси, чиб-чпиз ухшар духьнайиваликан бикIура. Инсан кIуруш, чагъ хьуз сивиъ апIнайи малси яшамиш шула. Инсандин уьмур гьаму малинсиб дубхьна, мициб уьмрин аьхир фициб шулуш, саризра аьгъдар, аьжалин сир аьгъю апIуб читин ву: аьжали, аьнтар гъитну, сакит касар чахьди гъахуз мумкин ву, угърашар гъитну, малайикариз барабар инсанарра уьмрихъ мягьрум апIуру.
Инсан уьмриан гъушишра, инсанвал, имбудариз акв тувру чирагъси, дюбхну ккуниб ву кIури, фикир апIурза. Инсанвали ихь уьмур балгуру, думу ярхи апIуру, гъалатI гъахьи инсан дюз рякъюз хуру, уьмрик миж камдру кас сагъ апIуру, ужудар ляхнарихьна рюгьламиш апIуру. Инсанвал – гирамивал ву, инсанвал – рягьимлувал ву. Инсанвали инсандин кIвахьна рякъ абгуру, дугъахьинди кюмекнан хил гьачIабккуру. Инсанвал кайири жвуван тахсир жараринуб дарапIур. Жвуван нефсназ илзигну, дюзвал гъалиб хьуз гъитувал – му инсанвал ву. Гьяйванатарихьна дюзди янашмиш хьувалра инсанвал ву. Жарариз зиян гъабхьиган, жвуваз ицц- ру апIуруш, жарарин шадвалиин жвув шад шулуш, – му инсанвал ву. Инсанвал жвувахьинди кьяляхъ гъюруб ву, дидиз сяргьятар адар. Дявдин вахтари агъзрариинди, миллионариинди инсанар аьжалин бацариккан инсанвали ккадагъну. Рякъяриъ аварйир гъахьиган, цIа кабхъган, табиаьтдин завалар арайиз гъафиган, инсанвали инсанарихьна гьяракат апIуру.
Инсанваликан фикир апIбан бадали, кIурайи гафар вуйиз: инсанарин палтарик жибар чпиз лазим вуйи мутму ивуз кайидар ву. Ихь аьхиримжи палатдик жибар хьидар. Фукьан аьхю девлетарин эйсйир вушра, «тму дюн’яйиз» гъягъруган, сар касдира чахьди фукIара гъабхидар – чав гъапIу аьмал чахъди хъайидариз дипну, уьмриан гъягъиди.
Инсанваликан улхруган, инсансузваликанра гафар арайиз гъюру. Инсан фукьан гьякимвалиъ аш, фукьан девлетлу вуш, дугъаз инсанвалиин лик иливуз гьадмукьан рягьят дубхьна. Иркутский областдиъ шид улубчIвбаан гъахьи бедбахтвалари гьаму гафар субут апIура. Заан гъуллугъариъ айидар халкьдихъ гъахьундар, чпин хусуси маракьар уьрхбахъ гъахьну. Гизаф ярхлаз дурушишра, ухьуз ихь арайиъра гьацдар гьякимар алахьуз мумкин ву. Инсансузвал – му гьюрматсузвал, эдебсузвал, чиркинвал, вягьшивал ву. Террористарин гьяракатар – алжагъбар, йивувалар, йихувалар, самолётар тIуркIувалар, бицIидар гираварди дидисну, писвалар апIувал, гьюкумдиз аькси вуйи, ниятсуз тIалабар улихь дивувал вягьшивал даринхъа? Аьхюр – бицIир аьгъдарди гаф – чIал апIувал, мажлисдиъ яшлуйин йишв’ин учв дусувал, гъирагъдиан гъафи касдин гъуллугънаъ дархьувал, думу гафниинди русвагь апIувал гьюрматсузвал даринхъа?
Жвуван намус марцциди уьбхюз дархьувал, ухшарсузди палат алабхьну лицувал, тюгьмет йивруси уьлин кьацI «гъазанмиш» апIувал, жвуван хизандиз, тухумдиз, гъул – жямяаьтдиз аьйиб шлу гьяракатар апIувал, чIуру гафар мелзнахъна хувал – гьамрар вари эдебсуз ва чиркин ляхнар ву. Реклама жюрейин инсанвал ухьуз герек дархьуз. Жвуву гьам гафниинди, гьамсан ляхниинди гъапIу уж’вал, кюмек, гьиву уьлин кьацI марцциди гъибтну ккунду, дурар жвуван мянфяаьтназ илтIикIувал – ужуз, ухшарсуз ляхин ву.
Инсан ва инсанвал – уьмриъ ухьуз акв туврайи гавагьирар ву. Шаир Шагь-эмир Мурадовди бикIура:
Аьсрариинди ухьу гьюжат гъапIишра,
ВаритIан багьалу вуйиб ву инсанвал.
Шаирин гафариз кьувват вуди пуз ккундузуз: «Инсанвал гъабхьиган ужуз, уьмур шул гьа лап мешребсуз».
Шаир…Фуж ву думу? – Сувайнат Кюребеговайи дибикIнайиганси,
КIикIал адрушваъ кIелйир диврайир,
Гъван адрушваъ гъалйир тикмиш апIрур,
Гафнак миж кайир, кьяляхъ сес хъайир…
Гафари ацIнайи гьюрбйир кIваъ ирчнайир.
Рягьматлу Шамил Къазиевдиз бахш дапIнайи шиъриан вуйи Сувайнат Кюребеговайин гафар хуш вузуз:
Гьар хьадукра хътаркуз «цIаблиъди укIан»
Гаф тувнийва яв гирами дустариз.
Гьар хьадукра «цIаблихьди таза укIан»
Яв кIваъ имбу гафар хъадаъ дустариз.
Гафар хъпалгуз гизафдарихьан шул, хъа гьаму саягъ «тму дюн’яйиз» душнайидарихъди «сюгьбат апIуз» заан инсанвалин вирд хьайидарихьантIан даршул кIури, фикир апIурза.
Фуж ву шаир? Гафар сигъди, мяна генгди гьякьикьат улупру, гьяйбатлуди гьиссар арайиз хру, утканди, гюрчегди мутму шикиллу апIру кас ву думу.Кьалухъ Мирзайи чан «Ашукь Бюлбюл» шиъриъ зиихъ дупнайи гафар субут апIура:
Адарди кIваъ хажалат – дерд
Шад – хуррамди кIурава бенд ,
ДапIну ккудукIубси мукьмар,
Кюкйириз апIурва макар.
Кьюрдну гъябгъюрва Багъдатдиз,
Хьадукра гъюрва дагълариз.
Гьаму шиир урхруган, гьамус, чIалназ дуфну, бюлбюли шаириз зиринг ва ширин сесниинди жаваб тувур кIури, хиял шулияв.
Инсан ва инсанвал – хал-хизандин, баб – Ватандин асул вуйи гафар ву. Пирмягьямад Аслановди, аку гьиссар ачухъ апIури, чан Ватандиз теклиф апIура:
ТIирхураза яв хабахъна,
Аьзиз Ватан, гьатIарцц хилар,
Бабуси зуз мак апIина,
КижикIа йиз кьяши улар.
И.С. Тургеневди «Кьюр девлетлуйир» кIуру прозайиинди дибикIнайи шиъриъ инсанвал фици шикиллу апIураш, саб гюзет апIухьа. Автори бикIура: «Йиз улихь банкир Ротшильдди чаз айи аьхю девлетарикан бицIидар тербияламиш апIуз, аьзарлуйир сагъ апIуз, кьабидариз хъайивал апIуз агъзрариинди пулар харж апIуру кIури, тяриф апIруган, йиз кIван разивал улупбахъди сабси, сар касибрин хизандиканра дарпиди гъузуз шулдарзухьан – йитим риш Катька ихь рабгъурайи хулаз, касиб хизандиз гъахиш, ухьуз шурпайик кабхьуз кьилкьана адруган, ухьу думу фици уьрхиди гъапиган, хпири, жилири: ухьу думу кьил ктаршра… – кIури, жаваб тувру.
Девлетари ацIнайи банкир Ротшильддин инсанвалихьан касибрин инсанвалихъ хъуркьуз хьуб гизаф читин ву».
Фу ву инсанвал? КIван манишин, хияларин марццишин, мелзнан ширинвал, гафнан устадвал, ачухъ жумартвал, хуш тербия, сабурлувал, абурлувал, уж’вал, ниятлу гьиссар ва аид вуйи гьяракатар, игитвал, жилирвал, лизи бахилвал, заан къанажагълувал, дугъривал, намуслувал, чахьна вуйи тIалаблувал, халкьдин улихь жавабдарвал – магьа инсанвалин тамам дару сиягь.
Гьякь инсанваликан даринхъа рягьматлу Юсуф Базутаевдин дадайикан вуйи шиир? Хизандин улихь дивнайи цIикбин бицIибсиб, хъа дерд – хажалатнан аьхюбсиб чIукI чахьинди апIурайи дадайин сурат шикиллу апIруган, кIван дамарариз гуж шулу, уларихъна хабарсуз нивгъар гъюру.
Фуж ву шаир? Думу ухьуз уьмриъ яшамиш хьуз улупру кас ву. Расул Гьямзатовди «Дагълу риш» поэмайиъ шураз насигьят тувра:
Уьмриъ ухшар йихь дадайиз,
Дугъан хасият бис мюгькам.
Ишри увкан гюзел халис.
ДарапIривуз аькьюлра кам.
Жарарин хулаз гъягъюрайи шураз кьимат тувуз даршлу насигьятар дупна Зумруд Ханмягьямадовайи, хъа шаирин гьаму исихъ кIурайи гафар дерин инсанваликан фикир апIбан бадали кIурайидар ву:
Дада хьувал – ширинвал ву сяргьятсуз,
Веледдикан гъахьиш уьмриъ чаз гьякал.
Дада хьувал – бахтсузвал ву сяргьятсуз,
Велед гъахьиш чиркин апIрур никк гьялал.
Инсанвалин имтигьян намуслуди тувну, му дюн’яйилан гъягъювал гьарсар касди чан уьмрин мяна – метлеб вуди дебккну ккун.
Шаирарихьинди илдицну, пуз ккундузуз: «Ичв эсерариъ ухьуз уьмриъ фу лазим вуш, фу ккундуш, фу ккундарш – вари улупай. Ухьуз тербия адру аьгъювалар, берекет адру девлет, архаинвал адру яшайиш, мянфяаьтсуз гьар – йимиш, аьхюр, мясляаьт, гьюрмат адру хал, гъул, Ватан, иман камил дару инсан, кIару бахилвал, ужуз фурслувал, шит такабурвал, уьмриз хас дару гьяракатар, мянасуз ихтилатар герек дархьуз. Ичв яратмиш апIбариъ инсан ва инсанвал гьарган кIакIнаъ дерккну гъитай. Аргъаж шулайи насликан ихь Ватандин гележег хьувал, имбу гьюкуматарин арайиъ ухьу лайикьлу йишв бисувал, ихь ватанагьлийир бахтлу хьувал ичв яратмиш апIбариканра гизаф асиллу ву. Кьяляхъ сес хъайидар ву пну, пашман махьанай: юргъа гьяйвнин кьяляхъ бишируг хьуб ухшар ву».
