Михаил Шолоховди гъапиганси, чIал халкьдин варитIан аьхю девлет ву. Дидиъ миллетдин уьмрин жюрбежюр терефар (фикир апIбан къайда, дюн’яйихьна вуйи лигбар, фагьмин деринвал, тарих, яшайишдин ва милли лишнар ва гь. ж.) шикиллуди атIагуру.
Гьарсаб чIалнуси, табасаран чIалнура думу ахтармиш апIурайидариз халкьдин уьмрикан гизаф маракьлу мялуматар тувру. Гьяйифки, ухьуз, табасаранарин, аьхюну пайназ, багъри чIал я ужуди аьгъюдира дархьуз, я дид’инди улхузра ккундархьуз. Жвуван чIалназтIан ухьу урус, азербайжан чIалариз артухъдиси гьюрмат апIурахьа: жюрбежюр табасаран мяракйириъ ихь халкьдин вакилари – гьам гьякимари, гьам аьлимари, гьам культурайин цирклин вакилари – урус чIал апIуру, хъа бязи гъулариъ (Хючна, АхьитI, Хюряхъ ва гь. ж.), чиб табасаранар вушра, агьалйир чиб-чпихъди азербайжан чIалниинди улхури шулу. Гьелбетки, гьаму ва хайлин жара далилари (дурарикан гизаф дупна ва варидариз хабарра а) ихь чIалнан гьял, дидин эгьемият, яшайишдиъ ишлетмиш апIбан дережа ис хьуз гъитра. Ата-бабйири аьсрариан мина дюбхну, артмиш дапIну, ухьухьна тувнайи багьалу хазнайихьна му жюрейиинди янашмиш хьувал ихь терефнаан дюз дар, му лап биябур, мешребсуз ва къурхулу ляхин ву. Гележегдиъ чIалнан аьхир пашмануб хьуз мумкин ву.
Учу, «Табасарандин нурар» газатдин журналистари, ихь агьли касарихьна, чIалниин лихурайи мялимарихьна, аьлимарихьна, чIалнан устадарихьна илтIикIури, табасаран чIалнан ахтармиш дапIну адру мяднар тартиб апIбан, дидин цIибтIан ишлетмиш апIури адру, амма чIалнан яркьу мумкинвалар улупру гафар, фразеологияйин ибарйир, чIалнан ташбигьар, лексикайин жюрбежюр гъатар арайиз адагъбан, кюгьне вахтариан мина дюзмиш духьнайи абйирин мисаларин, айтйирин, агъаларин мяна ачухъ апIбан теклиф диврача. Учву хътау макьалйир «ЧIалнан хазна» рубрикайиккди газатдиъ тувдича. Шак адарди пуз шулу, думу рубрикайиккди тувру макьалйириан табасаран чIал киврайи мялимарихьан хайлин маракьлу мялуматар гъадагъуз ва дурар чпин ляхниъ ишлетмиш апIуз хьибди; бабан чIал ахтармиш апIбазра диди кюмек тувиди. Кми-кмиди газатдиъ туврайи «Нугъатнан гаф» рубрикайи узу зиихъ гъапи гафар субут апIура: диди табасаран чIалнан девлетлувал, дидин жюрбежюр нугъатариъ айи фаркьлувал шикиллуди улупура; мектебариъ ва вузариъ урхурайидаризра думу лап кьабулди ву.
Хъа теклиф дивруган, жвуву думу уьмриз кечирмиш апIбан саягъра улупну, ясана сабпи гам алдабгъну ккунду. Гьаддиз гъи ихь чIалнаъ улихьган кьабул дапIнайи, хъа гъи арайиан гъябгъюрайи, вахт гьисаб апIбан къайда кIваин апIуз ккундузуз. Дупну ккундуки, думу гьяфтайиинди йигъар гьисаб апIбан къайдатIан кьюгьнейинуб ву, фицики гъи табасаран чIалнаъ кьабул дапIнайи гьяфтайин йигъарин вари ччвурар аьраб чIалнаан гъафидар ву: итни (аль итнайни – «кьюбпиб»), талат (ат талата – «шубубпиб»), гьербе (аль арбигIа – «юкьубпиб»), хамис (аль хамис – «хьубпиб»), жвуми (аль джумгIа – «уртахъди вуйи», яна жямяаьтди сатIиди гъудган апIру йигъ), султ (ас сабт – «дебккуб», яна ляхин дарапIру йигъ – аьрабарин, му аьдат ислам кьабул апIайиз айиб вуди гъабхьну, дурари, жугьдари шаббат йигъанси, султ йигъан саб жюрейинра ляхин апIури гъахьундар). Гьаддиз гьяфта элгьет (аль ахIад – «сабпиб») йигълан мина ккебгърайиб вуйи. Ухьухь гьяфта итни йигълан ккебгъра, амма гьяфтайин йигъарин ччвурар сифте кьабул гъапIу къайдайиинди ишлетмиш апIури ими.
Табасаранари кIуруш, йигъарин гьисаб, гъийин йигълан гъадабгъну – думу улубкьайиз улихьна ва дидин кьяляхъна вуйидар – гъабхури гъахьну, гьаддиз гьамциб къайда кьабул дапIнайи.
Швуркъан – шубуд йигъ улихьна
Швуригъан (швургъан) – кьюд йигъ улихьна
Накь
Гъи
Закур
СаритI (серири) – кьюдпи йигъан
ГаритI (гарири) – шубудпи йигъан
ЦIанири – юкьудпи йигъан
ЦIанитI – хьудпи йигъан
ЦIантIитI – йирхьудпи йигъан.
«Швургъан» ва «швуркъан» гафар сесер жигьатнаан лап ухшардар вушра, дурари жюрбежюр вахт улупуру: 1930-пи йисари А. Генкойи гьязур гъапIу ва 2005-пи йисан чапдиан адабгъну «Табасаран чIалнанна урус чIалнан словариъ» къайд дапIнайиганси, хюр-ккарин нугъатнаъ «швуркъан» шубуд йигъ улихьна мяна ади ишлетмиш апIура.
Рябкъюрайиганси, чIалнаъ ккудушу йигъаринтIан гъюзимбу йигъарин ччвурар артухъси гъузна. Хъа мумкин ву, узуз юкьуд, хьуд, йирхьуд йигъ улихьна вуйи йигъарин ччвурар фицдар вуш дерерхьуб. Гьаддиз газат урхурайи яшлу касарикан тIалаб вуйиз, улихьган думу йигъариз фици кIури гъахьнуш, аьгъяш, учуз бикIуб.
