Гъийин деврин цифрайин жюрбежюр технологйир худнаъ учIвнайиган, лутивалин цIийи жюре арайиз гъафну – манзилнаъди вуйи лутивал. Телефонарихъди вуйи аьлакьайи, электрондин почтайи, социалин сетари, интернет-банкингди, интернетдиъ мутму масу тувували ва жара гьисабарин сервисари ва технологйири лутйириз чпихъ хъпехъру инсанар алдатмиш апIуз аьхю мумкинвалар тувра.

 

 

Лутйири аьдати ватандашариз апIурайи кучIларикан ва дурарихьан жвув уьрхбан бадали кьабул дапIну ккуни уьлчмйирикан улихьнаси ич мухбир Ражаб Нуровди Табасаран райондин полицияйин начальник Тельман Гьяжиевдихъди сюгьбат гъубхнийи. Дидин мяна исихъ туврача.

 

«РФ-дин УК-йин 159-пи маддайиъ улупнайиганси, лутивал – му кучIал дапIну вая инсанарин ихтибарвал чIуру кьастниинди ишлетмиш дапIну, жарарин мутму гьитIибкIувал ва жарарин мутмуйиина вуйи ихтияр гъадабгъувал ву. Лутивализ улупнайи жаза – 2 йисазкьан ва артухъра азадвалихъ мягьрум апIувал ву.
Интернетдиъ айи лутйирин тясирнакк гизафси му жюрейин ляхнарикан хабар адру ясана жарариин хъугъ’вал апIру инсанар ккахъру.
Манзилнаъди лутивал апIбан гизафси алахьру жюрйир гьамрар ву:

 

1. Фишинг – дидин метлеб ичв паролар ва логинар аьгъю апIуб ву. Электрондин почтайиз (е-майлиз) ясана социалин сетариъ ичв аккаунтариз банкарин, машгьур фирмйирин ччвурнахъан гизаф кьадар буш кагъзар (спам) хътауру ва дурариъ тялукь банкдин / фирмайин сайтдихьан жара апIуз даршлу сайтдиз гъахру ссылкйир шулу. Учву кучIлан сайтдиъ ахъу вахтна, лутйири чпихъ хъугъру касарихьди жюрбежюр алдатмиш’валариинди банкарин жини кодар ясана хусуси почтайин паролар ачмиш апIуз гъитру.
Гьаддиз учвуз хъадаънайи кагъзариз дикъатлу фикир тувай. Лутйирин варитIан асас метлеб – ичв логинар ва паролар, кредитдин картйирин гьякьнаан мялуматар аьгъю апIувал ву. КIваинди гъибтай: гьякьикьи саб интернет-сервисдира учвхьан ичв логинарна паролар затра гьерхидар.

 

2. Лутйири мобильный сервисар ва мялуматар, чпин счетариз пул хътапIуб тIалаб апIури, ишлетмиш апIуру. Мялуматар чпихьна шлубкьан гизаф инсанар илтIикIруганси гьязур апIуру. Месела, гьаму жюрейин: «Дада, узуз гьаму номерихъ (89…….104) ухди 100 манат хъив, закур кьяляхъ тувдиза!»

 

Гизафси интернетдин лутйири, инсанари чпин номерариз пул хътIапIбан бадали, телефондин аьлакьайин операторар вуча кIури, чпин тIалабар ярхи USSD-командйириинди хътауру. Ясана аьдати номериан ичв телефондихъна пул гъафну кIуру мялумат хътапIуру, дидин кьяляхъ сабсана мялумат гъюру: «Ичв номерихъ гъалатIниинди хъиву пул флану номериз кьяляхъ апIинай». «Ичв банкдин картайин гьяракатар дерккна», «Жара банкди ичв пул хътабгъну» кIуру мялуматар хътаъбан дюшюшарра цIиб дар. КIваинди гъибтай: гьякьикьи мялумат аьдати «+7….» номериан ваъ, операторин сервисдин жикъи номериан гъюру.

 

3. SMS-дин кюмекниинди пулиз аьмал апIбан сабсана жюрейин кучIлин саягъ а: сайтари учвхьан, пулихъ вуйи мялуматар ишлетмиш апIбан бадали, ичв телефондин номер гьерхру, гьаддин кьяляхъ ичв счетдиан йигъан саб кьадар пул гъябгъюру, яна учву пулихъ вуйи сервисдиз подписка гъапIувал гьисаб шула.

 

4. Гьацира лутйири чпи кучIал апIуз ккайи касариз телефондиан зенг апIуру ва жюрбежюр багьнйириинди (мирасарси, дустарси улупури, чпи хатIалуваликк ккахънача, чарасуз пул ккундучуз кIури) кредитарин картйирин мялуматар аьгъю апIуз хъюгъру.

 

5. Инсанар чиб-чпихъди таниш хьпан сайтариъра лутйири чпиз пул кчIюбгъюз рякъяр агури шулу. Дурар учвухъди таниш шулу ва, ихтибарнаъ учIвну, учвхьан чпиз лазим вуйи мялуматар кучIлиинди гъадагъуз хъюгъру. Гьацира вахт-вахтарик дурари гьар жюрейин читинвалариз чпиз пулар хътауб ккун апIуру. КIваинди гъибтай: яркьуди мялум дару таниш хьувалин сайтар гизафси кучIлин сайтар вуди шулу, лутйири чпиз пул гъазанмиш апIуз яратмиш дапIнайидар.

 

6. КучIлин интернет-магазнарра гьадму жюрейиинди лихуру: дурари инсанарихьди сифте пул хътапIуз гъит ру, хъасин чпи сифте хътапIу сиягьдик зат ктру мутмийир хътауру ясана зат хътаурдар. Му жюрейиинди гъадагъу мутмийирихъ туву пул кьяляхъ апIуб лап читин ву.

 

Дидланра савайи, интернет-магазнариз ухшар вуйи интернет-машар лутйири инсанар алдатмиш апIбан бадали ишлетмиш апIуз мумкин ву. Душваъ кучIал апIувал мутмйирин кьиматар лап асккандар вуйивали, мутмйирин кьиматар гизаф ис апIувал улупнайивали субут апIуру.

 

7. Социалин сетари лутйириз учвкан вари мялуматар аьгъю апIуз яркьу мумкинвалар тувна. Гизафси дурарин бацаригъ лап зяиф ва рягьти паролар (жвув бабкан гъахьи йис ва йигъ, жвуван ччвур, яш улупру цифрйир пароларин ерина ишлетмиш дапIнайидар) гъяхьру. Ичв пароль аьгъю гъапIхъан тина, лутйири ичв ччвурнахъан ичв социалин сетдиъ айи дустариз, буржназ пул ккун апIури, чахъанди флану конкурсдиъ сесер тувай – пулихъди флану номериз SMS хъадапI вая зенг апIин кIури, тIалабар хътауру. Гьацдар зенгарин кьимат сад швнуд варж манат хьуз мумкин ву.

 

Мицисдар дюшюшариъ учву сифте пул ккун апIурайи дустран гьякьикьи телефондиз зенг дапIну, вари аьгъю дапIну ккунду, ясана дишла думу мялумат кутIубшвну ккунду.
Гьацира социалин сетариъ, операция апIбан бадали ясана чпин бицIидар читин уьзрариан иццру духьна кIури, пулин кюмекар ккун апIувал, банкдин картйирин реквизитар улупури, дина дакьатар хътаувал тIалаб апIувал яркьуди тарабгъна. Гьадму мялуматар, якьиндар вуш аьгъю дарапIди, дина пул махъадапIанай.

 

Лутйири учвуз кучIлар дарапIбан бадали, жюрбежюр уьлчмйир кьабул апIинай. Социалин сетарин машариъ учIвбан, электрондин почтайин ва имбу паролар вахт-вахтарик гьюдюхюри апIинай. Таниш дару компьютериан ичв сетариъ, банкдин сервисариъ кодар тIаъну муучIванай. Социалин сетариъ учвуз таниш дару касариин затра хъугъ’вал мапIанай. Интернетдиъди гъафи ичв жини мялуматарин гьякьнаан фунуб жюрейин тIалаб вушра, тялукь гъуллугъарин телефонарихъан аьгъю апIинай. Пулин кюмек ккун апIурайи инсандихъди телефондиан зенг дапIну ясана дугъахъди гюрюшмиш духьнутIан, дугъан месэла гьял мапIанай. «Яндекс-деньги» ва гьаму жюрейин имбу сервисариз пул махъадапIанай, фицики гьякьикьатдиъ учву пул шлиз хътапIнуш, ашкар апIуз хьибдарчвухьан.

 

Учвуз муганаз таниш вуйи сайтдин юруш, дидин ляхин, адрес ва дидик кайи реклама дигиш гъахьнуш, думу сайтдин машариъ ичв банкдин реквизитар затра мигъитанай.
Интернет-сайтдиъ мутмйир масу гъадагъбан бадали, цIибди пул хъивну, жаради карта адабгъай.

 

Учвухьна жикъи номерариан мялуматар гъювалиин къадагъа иливай. Думу гъуллугъ вари операторариз танишуб ву.
Ичв компьютерариъ ва смартфонариъ хатIалу ПО аш лигай, антивирус ибтай», – ктибтнийи Тельман Гьяжиевичди.

 

Сюгьбатнан аьхириъ Табасаран райондин полицияйин начальник газат урхурайидарихьна илтIикIнийи:

 

«Гьяйиф, интернетдиъ лутивал яркьу шула, гьаз гъапиш дурариз гьадабтIурайи жаза сад швнуд агъзур манатдин журум апIубтIан дар. Вушра, учвуз фициб зарар гъабхьнуш аьрзайик дибикIну, багахь хьайи отделин дежурный частназ зат дидригъди илтIикIну ккунду. Полицияйин гъуллугъчйири учвуз аьрза бикIуз кюмек апIиди, гьаддин кьяляхъ лутйир агбан ляхин ккебгъди. Лутйири гъапIу тахсиркарвализ жаза тутрувди мигъитанай! Учву улдугуз мигъитанай, мялуматарин хатIасузвалин аьдати къайдйир уьрхяй».